مصطفی کمال آتاتورک می‌خواست ترکیه را به کشوری مدرن و پیشرفته تبدیل کند و معتقد بود که کشورش هرگز نباید از غرب روی گرداند. اما اردوغان درهای ترکیه را دوبارۀ به روی جهان اسلام گشود و با تکیه بر رشد اقتصادی کشورش روابط تجاری و سیاسی‌اش را با کشورهای عربی خاور میانه و شمال افریقا به ویژه با کشورهایی که در گذشته جزئی از امپراتوریِ عثمانی بودند، توسعه داد. اروپایی‌ها از زمانی که حزب اسلام‌گرایِ «عدالت و توسعه» در ترکیه قدرت گرفت، پیوستن ترکیه را به اتحادیۀ اروپا امری ناممکن شمردند. بسیاری از کارشناسان ترکیه معتقدند که اردوغان سال‌هاست کمالیسم را به گور سپرده است.
چهارشنبه ۴ دسامبر اجلاسِ سران کشورهای عضو پیمانِ آتلانتیک شمالی (ناتوُ) در لندن برگزار شد. سیاست‌های ترکیه در مقام یکی از اعضای دیرین و نیرومندِ آن پیمان به ویژه عملیات نظامیِ آن کشور در شمال سوریه و خرید سامانۀ دفاعِ هوایی «اس۴۰۰» از روسیه سرچشمۀ انتقادهای بعضی از رهبران اروپا از جمله رئیس جمهوی فرانسه از مکانیسم ناتوُ و گردش امور در آن سازمان بود. برپایۀ یک نظرسنجی، اکثریت مردم آلمان در اعتراض به عملیات نظامیِ ترکیه در شمال سوریه خواهان اخراج آن کشور از ناتوُ هستند. اما در ناتوُ ساز و کاری برای اخراج کشورهای عضو پیش‌بینی نشده است.
هم‌پیمانیِ ترکیه با آمریکا، سازمان پیمانِ آتلانتیک شمالی و اتحادیۀ اروپا یکی از پایه‌های اصلیِ سیاستِ خارجی آن کشور پس از جنگ جهانی دوم تا پایانِ جنگ سرد بود. در سراسر این دوران، یعنی از ۱۹۴۷ تا ۱۹۹۱ الهام‌بخشِ رهبران آن کشور در تنظیم روابطشان با غرب اصلاحاتِ مصطفی کمال آتاتورک بود. او که می‌خواست ترکیه را به کشوری مدرن و پیشرفته تبدیل کند، معتقد بود که کشورش هرگز نباید از غرب روی گرداند. از همین‌رو، ترکیه در سراسر دورانِ جنگ سرد هم‌پیمان غرب باقی ماند. پیوستن به اتحادیۀ اروپا یکی از هدف‌های تاریخیِ ترکیۀ مدرن بود.
پس از فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، ترکیه در عین حال که از آرزوی پیوستن به اتحادیۀ اروپا چشم نپوشید، کوشید جایگاه منطقه‌ای‌اش را در بالکان، خاورمیانه و قفقاز استوارتر کند. با به قدرت رسیدن حزب اسلام‌گرایِ «عدالت و توسعه» در ۲۰۰۲، نخست‌وزیریِ اردوُغان از ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۴ و سپس انتخاب او به ریاست جمهوری ترکیه، چرخشی در سیاست خارجی آن کشور روی داد. اردوغان درهای ترکیه را دوبارۀ به روی جهان اسلام گشود و با تکیه بر رشد اقتصادی کشورش روابط تجاری و سیاسی‌اش را با کشورهای عربی خاور میانه و شمال افریقا به ویژه با کشورهایی که در گذشته جزئی از امپراتوریِ عثمانی بودند، توسعه داد. از این سیاست زیر عنوانِ «نوعثمانی‌گری» یاد کرده‌اند، به ویژه از آن رو که دولت ترکیه در آغاز می‌کوشید خود را پشتیبان مسلمانان سنی‌مذهب جهان نشان دهد.
کشورهای اروپایی از همان آغاز به یکه‌تازیِ ترکیه در سرزمین‌هایِ سابقِ عثمانی و به طور کلی در جهان سُنی‌مذهب با بدگمانی نگریستند. البته اردوُغان خیلی زود پی برد که روابط سیاسی‌اش را با کشورهای مسلمان نمی‌تواند برپایۀ سُنی‌گری استوار کند. از همین رو، از سال ۲۰۱۶ سیاستی عمل‌گرایانه در پیش گرفت و با ایران و روسیه نیز روابط نزدیکِ دیپلماتیک برقرار کرد. با این حال، به گسترش روابطش با کشورهای افریقایی ادامه داد و در سال ۲۰۰۸ نخستین اجلاسِ عالی ترکیه- افریقا را در استانبول برگزار کرد. اجلاسِ عالیِ دیگری در سال ۲۰۱۴ در مالابوُ، پایتخت گینۀ استوایی، برگزار شد.
در سال ۲۰۰۴ ترکیه در افریقا ۱۲ سفارتخانه داشت. در سال ۲۰۱۶ تعداد سفارتخانه‌های تُرک در کشورهای افریقایی به ۳۹ رسید. در ۱۰ سال گذشته اردوُغان از ۲۳ کشور افریقایی بیش از ۳۰ دیدار رسمی کرده است. بیش از ۵ هزار دانشجوی افریقایی با بورس کامل در ترکیه تحصیل می‌کنند. در ۱۰ سال گذشته حجم مبادلات تجاری ترکیه با افریقا از ۳ میلیارد دلار درسال به ۲۵ میلیارد دلار رسیده است.
تا پیش از دو جنگِ خلیج فارس، روابط ترکیه با ایالات متحد آمریکا بسیار نزدیک و دوستانه بود. در آن دو جنگ ترک‌ها از نظر اقتصادی بسیار زیان دیدند. پشتیبانی آمریکایی‌ها از کردها نیز روابط آن دو کشور را تیره کرد. با این حال، ترکیه متحد آمریکا باقی ماند و پایگاه‌های نظامی آمریکا در خاک آن کشور هم‌چنان پابرجاست. با کودتای نافرجام تابستان ۲۰۱۶ اردوُغان به آمریکایی‌ها بیش از پیش بدگمان شد و خودداری آنان را از بازداشت و استرداد فتح‌الله گولن، روحانی منتقد اردوُغان، به ترکیه دلیلی بر همکاری آنان با کودتاگران شمرد. اما پس از آنکه آمریکایی‌ها پُشتِ کردهای شمال سوریه را خالی کردند، نیروهاشان را از آن منطقه بیرون بردند و دست اردوُغان را در پس راندن کردها باز گذاشتند، روابط دو کشور گرم‌تر شد.
اروپایی‌ها از زمانی که حزب اسلام‌گرایِ «عدالت و توسعه» در ترکیه قدرت گرفت، پیوستن ترکیه را به اتحادیۀ اروپا امری ناممکن شمردند. البته پیش از آن نیز بعضی از رهبران اروپایی مانند والری ژیسکاردِستن، روبِر بدنتِر و کارِل وان می‌یِر، سیاستمدار بلژیکی، ترکیه را از نظر فرهنگی ناسازگار با اتحادیۀ اروپا اعلام کرده بودند. در این میان آلمان بیش از دیگر کشورهای اروپایی مخالف ورود ترکیه به اتحادیۀ اروپا بوده و هست. حضور میلیون‌ها تُرک در خاک آن کشور که بیشترشان از روستاهای آناتولی می‌آیند بسیاری از آلمانی‌ها را نسبت به ترک‌ها بدبین کرده است. در اوت ۲۰۱۸ اردوُغان از ترک‌های آلمان خواست که در انتخاباتِ مجلسِ قانون‌گذاریِ آلمان از پیروزیِ ائتلاف سیاسی به رهبری آنگلا مرکِل جلوگیری کنند و بدین‌سان، سیلی محکمی بنوازند بر گوشِ احزاب آلمانیِ در قدرت که دشمن ترکیه‌اند.
پیوند ترکیه با سازمان پیمانِ آتلانتیک شمالی (ناتو) نیز پیوندی سُست و ناپایدار است. از ۲۹ کشوری که در آن سازمان عضو هستند، ۲۸ کشور به آنچه جهان غرب نامیده می‌شود، وابسته‌اند. تنها عضوِ غیرغربی ناتوُ ترکیه است که فقط بخش کوچکی از خاک آن در جَنوبِ شرقی قارۀ اروپا قرار دارد. نخستین وظیفۀ ناتو در آغازِ تشکیل آن جلوگیری از بیداری نظامی‌گری در آلمان و مقابله با توسعه‌طلبیِ شوروی به منظور حفظ امنیت اروپا پس از جنگ جهانی دوم بود. امروز نه آلمان در پی نظامی‌گری است و نه نشانی از شوروی و توسعه‌طلبی‌اش باقی مانده است. ترکیه راهی را در سیاست خارجی‌اش می‌پیماید که با منافع مشترک کشورهای عضو ناتو سازگار نیست. آن کشور با خرید سامانۀ دفاعِ هوایی «اس۴۰۰» از روسیه و عملیاتِ نظامی‌اش در شمالِ سوریه برای پس راندن «یگان‌های مدافع خلق» از مرزهای خود، اصلِ هم‌پیمانی با ناتو را آشکارا نقض کرده است.
بسیاری از کارشناسان ترکیه معتقدند که اردوغان سال‌هاست کمالیسم را به گور سپرده است. او با تبدیل نظام پارلمانی ترکیه به نظام ریاست جمهوری پایه‌های لائیسیته را در آن کشور سُست کرد و با در پیش گرفتن «نوعثمانی‌گری» از تمدن غربی که کعبۀ آمال آتاتورک بود، روی گرداند.
دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید
آبونه شوید