حزب جمهوریخواهِ خلق ادامۀ تاریخی حزبی است که مصطفی کمال آتاتورک در سال ۱۹۲۳ بنیان گذاشت. از ۱۹۲۳ تا ۱۹۴۵ جز در دو دورۀ کوتاه، این حزب تنها حزب ترکیه بود. نظام پارلمانی کثرتگرا که از سال ۱۹۴۶ جایگزین نظام تکحزبی استوار بر کمالیسم شد، فرصتی برای پا گرفتن احزاب اسلامگرا فراهم آورد و راه را برای ورود اسلام سیاسی به عرصۀ سیاست ترکیه هموار کرد. اگر کمالیستها با تصویب قوانینی کوشیدند راه را بر قدرت گرفتن آن احزاب ببندند، اما آنها از راههای گوناگون و با عوض کردن نامهاشان توانستند به حیات خود ادامه دهند، چنان که ارتش نیز با کودتاهای پی در پی نظامیاش از عهدۀ سد کردن راه آنها برنیامد.
در انتخابات ریاست جمهوریِ ترکیه که روز یکشنبه ۲۴ ژوئن برگزار شد، مُحرّم اینجه، رهبر «حزب جمهوریخواهِ خلق» و رقیب اصلیِ رجب طیب اردوغان، ۳۱ درصد آرا را به دست آورد. با توجه به گستردگی و نیرومندیِ جنبشی که او به راه انداخته بود، ناظران و تحلیلگرانِ سیاسی انتظار داشتند اردوغان نتواند بیش از ۵۰ درصد آرا را از آنِ خود کند و انتخابات به دور دوم بکشد. اما او با به دست آوردنِ حدود ۵۳ درصد آرا برای بار دوم به ریاست جمهوریِ ترکیه انتخاب شد. به عقیدۀ بیشتر کارشناسان، رویگردانیِ کم و بیش نیمی از رأی دهندگانِ تُرک از اردوغان و سیاستهایِ او نشانۀ شکافِ عظیم سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در جامعۀ ترکیه است. بخشِ مهمی از خواستههایِ مخالفانِ رئیس جمهوریِ کنونیِ آن کشور را «حزب جمهوریخواهِ خلق» نمایندگی میکند. این حزب چه پیشینۀ تاریخی دارد؟
از سال ۲۰۰۲ که حزب اسلامگرایِ «عدالت و توسعه» قدرت را در ترکیه به دست گرفت، حزب جمهوریخواهِ خلق در مقام یک حزب لائیک و سوسیال دموکرات نیرومندترین حزب اپوزیسیونِ آن کشور است. این حزب ادامۀ تاریخی حزبی است که مصطفی کمال آتاتورک در سال ۱۹۲۳ بنیان گذاشت. نماد آن شش نیزه است که مانند نیزههای نور از خورشید پرتاب شدهاند. این نماد نشان میدهد که حزب همچنان به شش اصلِ ایدئولوژیِ «کمالیسم» وفادار مانده است. حزب جمهوریخواهِ خلق که در آغاز «فرقۀ خلق» نام داشت همواره با یک نیروی سیاسیِ محافظهکار که خواهانِ حفظ نهادِ خلافت و کاربستِ شریعت بود، دست و پنجه نرم کرده است. آن حزب در انتخاباتِ مجلس قانونگذاری در سالِ ۱۹۲۳ به اکثریت دست یافت و در ۲۹ اکتبر آن سال با ۱۵۸ رأی از کلِ ۲۸۶ رأیِ نمایندگانِ مجلس ملی، توانست خلافتِ عثمانی را براندازد و «جمهوری ترکیه» را برپا کند.
از ۱۹۲۳ تا ۱۹۴۵ جز در دو دورۀ کوتاه، حزب جمهوریخواهِ خلق تنها حزب ترکیه بود. در ۱۷ اکتبر ۱۹۲۴ حزبی به نام «فرقۀ جمهوریتِ ترقیپرور» ظهور کرد، اما در ۳ ژوئن ۱۹۲۵ دولت آن را به بهانۀ شورشِ«شیخ سعید پیران» که قصد براندازیِ جمهوریِ ترکیه را داشت، ممنوع کرد. از آن پس بود که «فرقۀ خلقِ» آتاتورک را «فرقۀ جمهوریتِ خلق» نامیدند. برچیدنِ خلافت و اعلام جمهوری را محافل دینی و بسیاری از مردم در شهرها و روستاها برنمیتافتند. «فرقۀ جمهوریتِ ترقیپرور» مخالفِ اصلاحاتِ ریشهای آتاتورک به ویژه در زمینۀ لائیسیته بود. در مادۀ ۶ اساسنامۀ آن حزب آمده بود : «حزب به افکار و باورهایِ دینی احترام میگذارد». به همین سبب، محافل روحانی و بسیاری از مردم به آن روی آوردند، چنان که خیلی زود به یک حزب سیاسیِ نیرومند و به رقیب خطرناکِ حزب حاکم تبدیل شد. دولت پس از برچیدن آن حزب رهبرانش را نیز روانۀ زندان کرد.
در اوت سال ۱۹۳۰ هنگامی که آتاتورک خودداریِ مردم را از شرکت در انتخابات دید، اجازه داد حزب دیگری به نام «حزب جمهوریخواه لیبرال» تشکیل شود. آن حزب در ۵ اکتبر ۱۹۳۰ در انتخابات مجلس به پیروزیهایی دست یافت. بسیاری از مردم در شهرهای کوچک و روستاها که از اصلاحات آتاتورک ناراضی بودند به آن حزب پیوستند و حزب زیر تأثیر افکار و گرایشهایِ دینیِ آنان خیلی زود به دیدگاههای مذهبی و ضد لائیک روی آورد. پیروزیِ چشمگیر آن حزب در انتخابات شهرداریها آتاتورک را واداشت تا به حیات آن پایان دهد. «فرقۀ جمهوریتِ خلق» یا همان «حزب جمهوریخواه خلق» آن حزب را متهم به همگامی با اقلیتهایِ قومی- مذهبی، همکاری با بیگانگان و همنشینی با مدافعانِ بازگشت به امپراتوریِ عثمانی کرد، چنان که حزب در ۱۷ دسامبر آن سال بساط خود را برچید. تا سال ۱۹۴۵ حزب جمهوریخواهِ خلق یکهتاز میدان قدرت در ترکیه بود.
در ۱۹ ماه مه ۱۹۴۵عصمت اینوُنو، رئیس جمهوری ترکیه و جانشین آتاتورک، گشایش سیاسی و، به طور کلی، توجه به اصول دموکراتیک را در دستور کار خود قرار داد و در اول نوامبر آن سال در سخنرانیاش در «مجلس بزرگ ملی» تغییر نظام سیاسیِ ترکیه را اعلام کرد و از تشکیل هرچه زودترِ حزبِ اپوزیسیون سخن گفت. بدینسان، در ژانویۀ ۱۹۴۶ حزب دموکرات تشکیل شد که یکی از اثرگذارترین احزاب سیاسی ترکیه در نیمۀ دوم قرن بیستم بود.
در ۲۱ ژوئیۀ ۱۹۴۶ در انتخاباتِ مجلسِ بزرگ ملی «حزب جمهوریخواه خلق» با به دست آوردن ۳۹۵ کرسی پیروز شد. احزاب اپوزیسیون وقت کافی برای سازماندهی خود و برنامه ریزی برای کارزار انتخاباتی نداشتند. با این حال، حزب دموکرات ۲۷۳ نامزد معرفی کرد و توانست ۶۶ کرسیِ مجلس را از آن خود کند. اما نمایندگانِ کمالیست که گسترشِ دموکراسی را در کشور ضروری میدانستند چندین قانون در جهت گشایش سیاسی و دموکراسی به تصویب رساندند. نظام پارلمانی کثرتگرا که از سال ۱۹۴۶ جایگزین نظام تکحزبی استوار بر کمالیسم شد، فرصتی برای پا گرفتن احزاب اسلامگرا فراهم آورد و راه را برای ورود اسلام سیاسی به عرصۀ سیاست ترکیه هموار کرد. بیشتر آن احزاب با لائیسیته و، در نهایت، با دموکراسی مخالف بودند. اگرچه کمالیستها با تصویب قوانینی کوشیدند راه را بر قدرت گرفتن احزاب اسلامگرا ببندند، اما آنها از راههای گوناگون و با عوض کردن نامهاشان توانستند به حیات خود ادامه دهند، چنان که ارتش نیز با کودتاهای پی در پی نظامیاش از عهدۀ سد کردن راه آنها برنیامد.
هماکنون، «حزب جمهوریخواه خلق» در راهی که عصمت اینوُنو، جانشین آتاتورک، در سال ۱۹۴۵ گشود، گام برمیدارد. این حزب چنان که از نامش پیداست، حزبی جمهوریخواه، لائیک و سوسیال دموکرات است و بخش بزرگی از طبقۀ متوسط ترکیه را نمایندگی میکند.
دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید
آبونه شوید