بارتُلد، ایرانشناسِ روسی، کاسپیان را همان کاسیان میداند که در کوههای زاگرس میزیستند. پسوند «پی» در واژۀ کاسپی علامت جمع است. تیرهای از کاسیها از زاگرس به کرانههای دریای خزر کوچیدند و نام خود را به آن دریا دادند. زبانشناسانی معتقدند که نام قزوین برگرفته از واژۀ «کاسی» است. گویا کاسیها از آنجا به گیلان و مازندران راه یافتهاند. پژوهشگرانی گیلانیها، مازندرانیها و تالشیها را بازماندگانِ کاسیها میدانند. هنگامی که اعراب بر قفقاز دست یافتند، خزرها که کنفدراسیونی از اقوام ترکِ نیمهکوچنشین در شمال قفقاز و شمال غربیِ داغستان بودند بر فاتحان عرب میتاختند و اعراب از آن زمان دریای کاسپیَن را به نام آن قوم خواندند. نامهای خزر و کاسپیَن یادگار خزرها و کاسیهاست که خود از صحنۀ روزگار محو شدهاند.
یکشنبه ۱۲ اوت ۲۰۱۸ برابر با ۲۱ مرداد ۱۳۹۷ سران پنج کشور ساحلیِ دریای خزر یعنی روسیه، ایران، ترکمنستان، قزاقستان و جمهوریِ آذربایجان عهدنامهای بینالمللی زیر عنوانِ «کُنوانسیونِ رژیم حقوقیِ دریای خزر» در شهر آکتائو در قزاقستان امضا کردند ودر پی آن بیانیهای مشترک در پایتختهای پنج کشور انتشار دادند که در آن گفته شده است: کنوانسیون بر اساس اصل اجماع و در نظر گرفتن منافع متقابلِ همۀ طرفها حاصل شده است. مضمون آن عهدنامه را با جزئیاتش کارشناسان تاکنون بررسی کردهاند. دریای خزر چه گذشتهای دارد و چرا آن را به نامهای گوناگون میخوانند؟
این دریا، آبگیری فروبسته است یعنی به هیچ اقیانوس یا دریایی در جهان راه ندارد. از همین رو آن را دریاچه نیز مینامند. از سوی دیگر، به سبب پهناور بودنش معمولاً زیر عنوانِ دریا از آن یاد میکنند. اما در حقوق بینالملل دریا و دریاچه هرکدام رژیم حقوقی و، به عبارتی، قوانین خاص خود را دارند که دریای خزر تاکنون به سبب دوگانگیاش از آن قوانین بیبهره بود. کُنوانسیونِ رژیم حقوقیِ دریای خزر که نتیجۀ ۲۰ سال مذاکره میان ۵ کشور ساحلیِ آن دریا بود، به این وضع پایان داد. در آن کُنوانسیون دریای خزر از نظر حقوقی نه دریاست نه دریاچه بلکه رژیم حقوقی ویژهای دارد که ۵ کشور ساحلی آن را پذیرفتهاند.
دریای خزر باقیماندۀ اقیانوس یا دریایِ باستانیِ پاراتِتیس است که به عقیدۀ زمینشناسان در آغاز دورانِ نوزیستی (یا سِنوُزوئیک) که از ۶۶ میلیون سال پیش آغاز شد، اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس وصل میکرد و از کوههای آلپ در اروپا تا دریاچۀ آرال در آسیای میانه را فرامیگرفت. در حدود ۱۳۰ رودخانه به دریای خزر میریزند که بزرگترینِ آنها رود وُلگاست. این دریا را در زبانهای اروپایی دریای کاسپی مینامند. کاسپیها را مورخان ساکنان اولیۀ مازندران و گیلان میدانند که پیش از رسیدن پارسها به فلات ایران در کرانههای دریای خزر ساکن شده بودند و به کشاورزی میپرداختند.
به عقیدۀ واسیلی بارتُلد، ایرانشناس نامآورِ روسی، کاسپیان همان کاسیان هستند که در کوههای زاگرس میزیستند. پسوند «پی» در واژۀ کاسپی علامت جمع است. درنتیجه، کاسپی یعنی کاسیها. از کاسیها در اسناد بابِلیِ قرن ۱۸ پیش از میلاد نام بردهاند. به گفتۀ رومن گریشمن کهنترین سندی که در آن از کاسیها یاد شده مربوط به قرن ۲۴ پیش از میلاد است. در زمان فرمانرواییِ نخستین سلسلۀ پادشاهی در بابل کاسیها بارها به آن شهر تاختند. و هنگامی که در اواخر قرن شانزدهم پیش از میلاد هیتیها بر بابل دست یافتند، یکی از فرمانروایان کاسی قدرت را در آن شهر به دست گرفت و از آن پس تا سال ۱۱۵۵ پیش از میلاد که عیلامیها بر بابل چیره شدند، خاندانهای کاسی بر آن شهر فرمان راندند. در زمان کاسیها بود که بابل سیطرهاش را بر جنوب بینالنهرین گسترد.
تیرهای از کاسیها از زاگرس به کرانههای دریای خزر کوچیدند و نام خود را به آن دریا دادند. خیلیها گیلانیها و مازندرانیها و تالشیها را بازماندگانِ کاسیها میدانند. در کاوِشهای باستانشناختی در لرستان و گیلان همانندیهایی در آثار به دست آمده از دو منطقه یافتهاند که احتمال کوچیدن نیاکانِ گیلانیها را از زاگرس به گیلان بیشتر میکند. از زبان کاسی تنها چند اصطلاح فنی و بعضی عناوینِ والاتباران در دربار پادشاهان باقی مانده است. زبانشناسانی معتقدند که نام قزوین برگرفته از واژۀ «کاسی» است. گویا کاسیها از آنجا به گیلان و مازندران راه یافتهاند. در زبانهای عربی و اُردو دریای خزر را «بحر قزوین» مینامند که ترجمۀ دریای کاسی یا کاسپی است. میگویند نام قفقاز نیز برگرفته از واژۀ «کاسی» است. کاسی واژهای «هوری» یا «هوریانی» به معنای «کوه» است. هوریها مردم باستانی آسیای صغیر بودند و در هزارۀ سوم پیش از میلاد در آن منطقه ظهور کردند.
پس از حملۀ اعراب به قفقاز فاتحان عرب دریای کاسپی یا کاسی را به نام قوم خزر نامگذاری کردند. پیش از آن در هیچ سندی از آن دریا به نام «دریای خزر» یاد نکردهاند. هنگامی که اعراب بر قفقاز دست یافتند، خزرها که کنفدراسیونی از اقوام ترکِ نیمهکوچنشین در شمال قفقاز و شمال غربیِ داغستان بودند از ناحیۀ رود کُر (یا کورا) که به دریای خزر میریزد بر فاتحان عرب میتاختند و اعراب از آن زمان آن دریا را به نام آن قوم خواندند. خزرها از قرن ششم تا دهم میلادی بر سرزمینهایی از دشتهای سُفلای رود وُلگا، شمال قفقاز تا کرانۀ شرقی دریای سیاه حکم راندند. سپس گروههایی از آنان به یهودیت گرویدند و آن را به دین دولتی تبدیل کردند. یهودیهای اَشکِنازیِ روس خزرها را نیاکان خود میدانند. احتمال میدهند «خزر» همان «گَزَر» ترکی به معنای «گردنده» و کوچنده است.
دریای خزر را تاکنون به نامهای دیگر نیز خواندهاند از جمله دریای گرگان، دریای مازندران، دریای جِیلان، دریای هیرکان و دریای ساری. اما نامهای جاافتاده و پذیرفتۀ آن در فارسی و ترکی خزر و در زبانهای اروپایی کاسپیَن است. «کمیتۀ تخصصیِ نامنگاری و یکسانسازیِ نامهای جغرافیاییِ ایران» در جلسۀ ۱۸ آذر ۱۳۸۱ متنی را به تصویب رساند که در آن آمده است: برای جلوگیری از تشتّت آرا در زمینۀ پهنۀ آبی شمال کشور از نام «خزر» در داخل کشور و «کاسپیَن» در متون خارجی، قراردادها و معاهدات بینالمللی استفاده خواهد شد.
نامهای خزر و کاسپیَن یادگار خزرها و کاسیهاست که خود از صحنۀ روزگار محو شدهاند.
دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید
آبونه شوید