شاهرخ مسکوب، کلاس شاهنامه، گفتار ۳، تاریخ (بخش ۲)

 چنانکه پیش ترهم اشاره شد، استنباط از تاریخ در شاهنامه نمونه برداری است از الگویی آسمانی و مابعدالطبیعی. این گرته برداری نه به قصد و از روی طرحی از پیش تعیین شده بلکه ناخودآگاه واز طریق انتقال اندیشه گذشتگان به فردوسی صورت گرفته است.

 از دیرباز گوهر بینش اساطیری ایران دو بنی بوده است. در اسطوره آفرینش، زروان با زادن دو پسر، یکی نیک و یکی بد، یکی اهورامزدا و دیگری اهریمن، سرنوشت کیهان را رقم می زند. اما در شاهنامه، اندیشه دوبنی ایرانی با اسطوره ای هندواروپایی در می آمیزد. اسطوره ای کهن که تقریبأ همه جا نزد اقوام هندواروپایی دیده می شود و بنا بر آن فرمانروا دارای سه فرزند است که فرزند کوچکتر، خردمند تر و نیکوکار تر از دو دیگر است و نیز اوست که سرانجام کشته می شود. در تاریخ حماسه پهلوانی ما نیز این اسطوره تلفیق می یابد با اسطوره آفرینش زروانی و داستان فریدون را رقم می زند.  فریدون با تقسیم جهان میان سه پسر خود، تور(توران) ، سلم (روم) و ایرج(ایران)، تاریخ حماسی ما را پی می ریزد. تاریخی که سراسر آن نبرد و درگیری است میان ایران و توران از پی کین خواهی ایرج (و پس از او سیاوش). اما هیچکدام از درگیری های دوره حماسی شاهنامه رنگ نژادی ندارد، چه هر دو برادر ( ایرج و تور)  از یک پدر هستند.

 بازتاب اندیشه دوبنی در تاروپود بخش پهلوانی شاهنامه تنیده است و رویارویی خوب و بد نه تنها در سرگذشت پهلوان ها  بلکه در سراسر کتاب به چشم می خورد. بر این اساس می توان گفت که یکی از ساختارهای اصلی کتاب همین دوگانگی و قرینه سازی است.

از سوی دیگر ریشه ناکامی تاریخ ایران در شاهنامه را می توان در دوگانگی ناگزیر میان آرمان و واقعیت و ناسازگاری بخت با خویشکاری پهلوان ها یافت. این تنش را از جمله در رویارویی آرمان های شخصیت های زیر با واقعیت باز می یابیم.

 فریدون                   در برابر واقعیت پادشاهی، ایجاد کشورها و تاریخ
زال و رستم             در برابر کاوس ـ در برابر اسفندیار دین گستر و ستیزه جو
سهراب                   در برابر رستم
سیاوش                   در برابر کاوس و سودابه ـ در برابر افراسیاب و گرسیوز
پیران و فرنگیس       در برابر افراسیاب
کیخسرو                  در برابر خودکامگی قدرت
اسفندیار                  در برابر گشتاسپ

 از آنجایی که زمین آئینه تمام نمای آسمان نیست، بازتاب سرگذشت جهان در زندگی ما، به حقیقتی نه آنچنانکه در آرزوی ماست می انجامد. پس با وجود گرته برداری از تاریخ کیهان برای به رشته در آوردن تاریخ ایران، دیالکتیک زندگی، فردوسی شاعر را وا می دارد تا گوش به حقیقت زمینی و انسانی بسپارد. اینجاست که تفاوت اساسی میان تاریخ خوش سرانجام کیهان و تاریخ بد سرانجام ایران خود را در کتاب بروز می دهد. تاریخ کیهان با پیروزی اهورا مزدا بر اهریمن یا به تعبیر دیگر نور بر ظلمت پایان می یابد، حال آنکه تاریخ حماسی ایران با شکست ایرانیان و پیروزی اعراب رقم می خورد. از قضا شاهنامه نیز، خود دستاورد شکست و ناکامی است. شکست چند صد ساله ازعرب ها و چرخشی ناکام در تاریخ ایران. وقتی ناتوانی در عرصه تاریخ واقعی رخ می نماید، نیاز به روایت و تاریخ پردازی آشکارتر می شود. شاهنامه جویای پایگاهی است در گذشته برای ایستادن در زمان حال و پیدایش آن از نیاز عمیق ایرانیان برای زنده بودن و خود ماندن سرچشمه می گیرد.