دسترسی به محتوای اصلی
اتاق موسیقی

شیخ امام: مردی که از قرآن‌خوانی به هجو سیاسی رسید

نتشر شده در:

شیخ امام را بزرگ‌ترین خوانندۀ "معترض" مصر معاصر دانسته‌اند. او که از کودکی نابینا شده بود، بین ده تا پانزده سال از عمر ٧٧ سالۀ خود را در زندان‌های حکومت جمال عبدالناصر و سپس انور سادات گذراند. با اینکه او در اواخر عمر به شهرت بین‌المللی دست یافته بود و به پایتخت‌های بزرگ اروپایی دعوت می‌شد، اما هیچگاه آثارش را به طور جدی ضبط نکرد. با اینحال، امروزه، ترانه‌های تاریخی او مثل "نیکسون بابا" نه فقط در مصر که در تمامی جهان عرب بازخوانی می‌شود.

احمد فؤاد نجم و شیخ امام
احمد فؤاد نجم و شیخ امام dr
تبلیغ بازرگانی

در سال ٢٠١١، در روزهایی که میدان تحریر قاهره مرکز توجه دنیا شده بود، تظاهرکنندگان گهگاه سرودها و ترانه‌هایی را می‌خواندند که به گوش بسیاری از جوانان ناآشنا بود: "صباح الخير على الوَرد" (صبح به خیر گل سرخ)... ترانه‌هایی که اگرچه در بازار رسمی جایی نداشت اما در خاطرۀ مشترک مصری‌ها ضبط شده بود. شعرها و ترانه‌هایی که در دوران پرجنب و جوش حکومت جمال عبدالناصر ریشه داشت و انگار برای چند دهه فراموش شده بود...

وقایع میدان تحریر مصر و آنچه که به "بهار عرب" شهرت یافت، حداقل این مزیت را داشت که نام شیخ امام را دوباره زنده کرد. این روزها، تصنیف‌های انتقادی و گاه حتی انقلابی شیخ امام با اجراهای باب زمانه دوباره همه جا شنیده می‌شود.

کودک نابینای قرآن خوان

شیخ امام (٩۵-١٩١٨) به خانواده‌ای فقیر و روستایی تعلق داشت. می‌گویند قبل از او، مادرش ٧ پسر به دنیا آورد که همگی مردند. شیخ امام هم که در واقع امام محمد احمد عیسی نام داشت، خیلی زود - به گفتۀ برخی در یک سالگی – نابینا شد. سال‌هایی بود که در خاورمیانۀ بعد از جنگ اول، فقر، قحطی، آبله، مالاریا و تراخم جزیی از زندگی روزمرۀ مردم بود. نابینایی شیخ امام دیگر شخصیت بزرگ مصری طه حسین را به یاد می‌آورد که او نیز در کودکی بینایی خود را به علت تراخم از دست داده بود. در برخی فرهنگ‌های لغت انگلیسی اصلاً معادل تراخم را Egyptian ophthalmia (چشم‌درد مصری) نوشته‌اند.

در آن دوران، کودک نابینا آنهم در روستایی فقیر به چه کار می‌آمد؟ طبق سنتی بسیار قدیمی، امام محمد احمد عیسی را به درس قرآن فرستادند تا شاید به لطف حافظه و صدا، قاری قرآن بشود. حضور سراینده یا مغنی نابینا را می‌توان تا کهنه‌ترین اساطیر دنبال کرد. از مصر قدیم تا یونان باستان، چهرۀ هنرمند نابینا که ساز می‌نوازد و اشعار خود را می‌خواند، صورتی تکرارشونده و دیرینه است. در ایران نیز از رودکی گرفته تا شوریدۀ شیرازی، شاعر قاجاری، سنت سرایندۀ نابینا بسیار ریشه‌دار است.

اما امام محمد احمد عیسی در درس قرآن دوام نیاورد. می‌گویند به جرم گوش کردن به رادیو که از نظر مذهبی‌های سنتی "بدعت" به شمار می‌آمد و حرام بود، از کلاس اخراج شد. سالها بعد، شیخ امام گفته بود که از رادیو هم چیز دیگری جز قرآن گوش نمی‌کرده است. او از همان سالهای کودکی مجذوب صدای شیخ محمد رفعت شده بود که امروزه به عنوان یکی از چهار قاری بزرگ مصر معاصر شناخته می‌شود.

سلام قاهره!

بعد از "بی‌آبرویی" اخراج از درس قرآن، محمد احمد عیسی را به قاهره می‌فرستند. اما قاهرۀ سال‌های ١٩٣٠ فقط صدای قاریان بزرگ نبود. پایتخت مصر قطب فرهنگی جهان عرب و شهری بود که روز و شب را با صدای ام کلثوم، محمد عبدالوهاب و زکریا احمد می‌گذراند: صداها و نغمه‌هایی که کودک نابینا را سخت منقلب کرد.

از سال‌های نوجوانی و جوانی امام محمد احمد عیسی هیچ اطلاعاتی در دست نیست. هیچکس به درستی نمی‌داند که او عنوان "شیخ" را در مقام قاری قرآن و خوانندۀ مذهبی، از چه زمانی به نام خود افزود و نواختن عود را از کی آغاز کرد. از شواهد چنین برمی‌آید که وی تا اوایل سال‌های ١٩۶٠ به خواندن قرآن و یا سرودهای مذهبی (از قبیل نَشید) مشغول بوده است.

به نظر می‌رسد که شیخ امام حوالی سال ١٩۶٢ با احمد فؤاد نجم (۲۰۱۳-۱۹۲۹) آشنا شده باشد. فؤاد نجم، مشهور به "الفاجومی"، از شاعران بزرگ مصر معاصر است. او شعرهای ملی و میهنی می‌گفت و از زبان عامیانه استفاده می‌کرد. اگرچه او نیز در دوران ریاست عبدالناصر و انورسادات سالهای زیادی را در زندان گذراند (شاید سیزده سال؟)، اما اواخر عمر را با عنوان "سفیر سازمان ملل و نمایندۀ فقرا" و در شهرت و عزت و احترام  سپری کرد.

جنگ شش روزه

شاید اگر جنگ شش روزه (١٩۶٧) در نگرفته بود، شیخ امام و فؤاد نجم هیچیک چنان "سیاسی" نمی‌شدند که کارشان به زندان بکشد. اما "شکست مفتضحانۀ اعراب" در برابر اسرائیل همۀ مصری‌ها و بخصوص روشنفکران و اهل فرهنگ را سخت تکان داد.

چند ماهی بعد از شکست، در قهوه‌خانه‌های قاهره تصنیفی زمزمه می‌شد به اسم "الحمدلله خَبَطنا". تصنیفی به زبان عامیانۀ پایتخت که عقب‌نشینی ارتش مصر در مقابل اسرائیل را به مسخره می‌گیرد و با نیش و کنایه‌ای تند می‌گوید الحمدلله که با "بازگشت مأموران از خطوط آتش" مردم در امان‌اند... تصنیف را "الفاجومی" سروده و شیخ امام، همراه با عود، اجرا کرده است.

کمتر از یک سال بعد، هر دو دوست به زندان می‌افتند...

برای شنیدن نمونه‌هایی از آثار شیخ امام به فایل صوتی رجوع کنید

دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید

اخبار جهان را با بارگیری اَپ ار.اف.ای دنبال کنید

بخش‌های دیگر را ببینید
این صفحه یافته نشد

صفحۀ مورد توجۀ شما یافته نشد.