زبان فارسی بازیچه نیست! Peut-on considérer la langue comme un jouet

بر اثر گرایش چند تن از اعضای فرهنگستان دوم به سره نویسی و عربی زدایی، واژه‌هایی به تصویب رسید که پذیرش عام نیافت. مانند «همیستاد» به جای سیستم؛ «بخشیزه» به جای بخش بخش کردن؛ «برنگاشت» به جای فرضیه؛ «خودزاوَری» به جای سلف سرویس. این فرهنگستان در واژه سازی و واژه یابی از گویش‌های عامیانۀ محلی و زبان‌ها و گویش‌های دیگر ایرانی یاری می‌جست و از همین رو، بسیاری از ساخته‌هایش با طبع زبان فارسی سازگار نبود.

شنوندگان عزیز، سلام!
Chers auditeurs bonsoir

واکنش‌های بعضی از شنوندگان بخش فارسی رادیو بین‌المللی فرانسه و کاربران سایت اینترنتی این رادیو به دو برنامۀ دوزبانۀ گذشته که در آن‌ها از ناسیونالیسم زبانی، سره‌نویسی و سره ‌سازی زبان سخن رفته بود، مرا واداشت تا این هفته نیز به موضوع زبان بپردازم و گریزی به تاریخ فرهنگستان در ایران بزنم. فرمان تشکیل فرهنگستان ایران را رضاشاه در ۲۹ اردیبهشت ماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی برابر با بیستم ماه مه ۱۹۳۵ میلادی صادر کرد. یازده سال پیش از بنیان‌گذاری این نهاد فرهنگی، انجمنی از نمایندگانِ وزارتخانه‌های جنگ، معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه تشکیل شده بود تا با وضع لغات و اصطلاحات نو به نیازی که در زمینۀ اصطلاح‌شناسی در دستگاه نظامی کشور احساس می‌شد، پاسخ دهد. این انجمن در مدت کوتاه فعالیتش نزدیک به ۳۰۰ لغت و اصطلاح نو در رشته‌های هواپیمایی، مهندسی نظام، توپخانه، سازمان نظام، و افزارهای جنگی وضع کرد.

La fondation en juin 1935 de l'Académie de la langue persane a été l'aboutissement d'une longue aventure intellectuelle qui avait commencé au milieu du 19e siècle. Au temps des Qâdjârs surtout au début du siècle dernier, certains hommes de lettres ont commencé à se réunir au sein des associations littéraires pour réfléchir à la santé et à la beauté du persan et développer sa capacité d'expression. Ils essayaient aussi de forger des mots nouveaux pour les terminologies des sciences modernes avec lesquelles ils venaient de faire connaissance et de se familiariser. Par exemple, en 1924, une association réunissant des représentants des ministères de la Guerre, de la Culture, des Legs pieux et de l'Art a vu le jour et a réussi à créer à peu près 300 mots nouveaux dans le secteur militaire

بسیاری از واژه‌ها و اصطلاحاتی که انجمن یاد شده وضع کرد، بقاعده و خوش ساخت بودند و از همین رو خیلی زود در زبان فارسی جایگیر شدند. مانند هواپیما، خلبان، فرودگاه، آتشبار، گردان، هواسنج و بادسنج. در این انجمن، علاوه بر نویسندگان و ادیبانی مانند یحیی دولت آبادی، غلامحسین رهنما و رشید یاسَمی، چندین فرمانده ارتش نیز عضویت داشتند. مانند سرلشکر حاج محمد رزم آرا، سرلشکر جلایر و سرهنگ رضا شیبانی. در ماه مارس سال ۱۹۳۳ نیز انجمنی به نام «انجمن وضع لغات و اصطلاحات علمی» آغاز به کار کرد که در آن، استادانی مانند حسین گلِ گلاب، محمود حسابی و صادق رضازاده شفق عضویت داشتند. اعضای این انجمن در هر سال تحصیلی هفته‌ای یک بار تشکیل جلسه می‌دادند و پیشنهادهاشان را به رای می‌گذاشتند. از ساخته‌های این انجمن حدود ۴۰۰ واژه‌ و اصطلاح در کتاب‌های درسی دبیرستان‌ها و درس‌های دانشگاهی به کار رفت.

Avant la fondation de l’Académie de la langue persane en 1935, une autre association avait vu le jour en 1933 pour améliorer et développer le persan. Elle s’appelait l’«Association pour forger des mots et des termes scientifiques» et ses membres étaient des hommes de lettres et de sciences expérimentés. Ils se réunissaient une fois par semaine pendant l’année scolaire pour discuter et mettre au vote de tous les membres leurs propositions. Parmi les mots et les termes qu’ils ont pu forger, à peu près 400 mots et termes sont entrés dans les livres des écoles et des universités et sont encore aujourd’hui en usage. Après la fondation de l’académie, cette association s’est mise à collaborer activement avec les académiciens

L’académie qui a vu le jour en 1935 est aussi connue sous le nom de « première Académie ». Sa fondation a été certes décidée par Reza Shah, mais ses vrais instigateurs étaient des hommes de lettres instruits et imprégnés de culture persane qui s’inquiétaient pour leur langue menacée alors par une vague de néologismes sauvages provenant d’hommes incompétents dont la seule motivation était leur hostilité envers les Arabes et la trace qu’avait laissée leur domination sur l’Iran et la langue persane

باری، حاصل کوشش‌های اعضای «انجمن وضع لغات و اصطلاحات علمی» را روی هم رفته فرهنگیان و دانشگاهیان پسندیدند، زیرا واژه سازی و واژه گزینی آنان از روی دانش و سازگار با قواعد دستوری زبان فارسی بود. اما این کوشش‌ها در آن زمان نتوانست راه را بر واژه سازی و سره نویسی ناهنجار گروهی نالایق بربندد. به ویژه آنکه شاه نیز به نوعی پشتیبان آنان بود، زیرا در سفرش به ترکیه با کوشش‌های دولت آن کشور برای پاکسازی زبان ترکی از واژه‌های عربی و فارسی آشنا شده بود. با دیدن چنین وضعی بود که گروهی از مردان دانشمند و بافرهنگ ایران به فکر بنیان‌گذاری نهادی رسمی به نام فرهنگستان افتادند تا نگذارند زبان فارسی بازیچۀ مشتی ناآزموده و نااهل قرار گیرد و دچار آشفتگی و بی قوارگی بشود. پنج ماه پیش از بنیانگذاری فرهنگستان، وزارت معارف بر آن شد که انجمن‌هایی از کارشناسان و اهل فن برپا کند تا به ترجمه و تألیف کتاب‌های علمی و تهیه فرهنگ‌ در رشته‌های گوناگون بپردازند. اما یکه تازی پیرایشگران زبان سبب شد که محمدعلی فروغی، رئیس‌الوزرا، و علی اصغر حکمت، وزیر معارف، تشکیل انجمنی از دانشمندان و لغت‌شناسان و پژوهشگران را برای تدارک بنیان‌گذاری فرهنگستان ایران به شاه پیشنهاد کنند.

Il faut savoir que Reza Shah donnait libre cours aux néologismes et au purisme effréné de ces hommes incompétents, car lors de son voyage en Turquie il avait été ébloui par les efforts des Turcs pour épurer leur langue des mots étrangers surtout arabes et persans. Un désordre linguistique régnait dans l’administration et la presse du pays à telle enseigne que n’importe quel journaliste se considérait comme connaisseur de la langue et se permettait de la tournicoter à sa guise, et que même les autorités politiques au sein des ministères exigeaient par décret que l’on utilise les mots qu’ils avaient grossièrement forgés, sans aucune connaissance linguistique. C’est pour cela que des esprits lucides ont réussi à convaincre Reza Shah de donner l’ordre de fonder une académie afin que s’arrête le chaos linguistique. Comme il fallait s’y attendre, la politique de cette première académie dans la création des mots et des termes nouveaux était équilibrée. Pourtant, en 1938, le shah a demandé de mettre fin à ses activités, car il n’était pas content de ses résultats

با توجه به فضای سیاسی آن زمان که به سره سازان و پالایشگران زبان میدان می‌داد، اعضای فرهنگستان اول ناگزیر شدند نظامنامه‌ای برای «بازبینی در اصطلاحات علمی» تهیه و تصویب کنند. در آن نظامنامه، آنچه بیش از همه بر آن تأکید کرده‌اند، رعایت قواعد قطعی و حتمی زبان فارسی در واژه سازی است. هم چنین گفته‌اند که واژۀ نو باید رسانندۀ مفهومِ اصطلاح خارجی باشد، وگرنه بهتر است همان اصطلاح خارجی پذیرفته شود. به عبارت دیگر، نباید زور زورکی واژه ساخت. بیشتر واژه‌هایی که این فرهنگستان تصویب کرد، واژه‌های خوش ساخت بودند و نه تنها در اصطلاح شناسی رشته‌های گوناگون علمی بلکه در زبان مردم نیز جایگیر شدند. برای مثال، در ریاضی واژه‌هایی مانند آمار، پایه، نیمساز؛ در گیاه‌شناسی واژه‌هایی مانند گرده، پرچم؛ در پزشکی واژه‌هایی مانند بهداشت، چشم‌پزشک؛ در جانور شناسی واژه‌هایی مانند دگردیسی، جانوران آبزی, در فیزیک و مهندسی واژه‌هایی مانند بازده، نیرو، بُردار؛ در شهرداری واژه‌هایی مانند آتش نشان، شهرداری، راهنمایی و رانندگی از ساخته‌های آن فرهنگستان اند.

Après une semaine de suspension de l’activité de l’Académie, Reza Shah est revenu sur sa décision et l’Académie a repris ses activités sous la direction du ministre de la Culture, Ali-Asghar Hekmat. Jusqu’en septembre 1941, date à laquelle Reza Shah fut déposé par les Alliés, les membres de cette académie ont pu forger à peu près 2000 termes scientifiques pour les livres universitaires qui font pour la plupart encore aujourd’hui partie du patrimoine linguistique du persan. Après le départ de Reza Shah et l’occupation de l’Iran par les troupes alliées, l’Académie a consacré l’essentiel de ses activités à la correction et à la publication des œuvres littéraires anciennes. Il convient de dire qu’outre les Iraniens, l’Académie abritait aussi des orientalistes renommés comme Louis Massignon, Arthur Christensen et Reynold Nicholson

فعالیت فرهنگستان دوم که فرمان تأسیس آن را محمدرضا شاه در سال ۱۳۴۷ صادر کرد، در آبان ۱۳۴۹ برابر با نوامبر ۱۹۷۰ میلادی آغاز شد. از اعضای پیوستۀ این فرهنگستان می‌توان از صادق کیا، محمد مقدم، محمود حسابی و ذبیح بهروز نام برد. در این فرهنگستان، به سبب گرایش به سره نویسی و عربی زدایی چند تن از اعضای آن، واژه‌هایی به تصویب رسید که پذیرش عام نیافت. مانند «همیستاد» به جای سیستم؛ «بخشیزه» به جای بخش بخش کردن؛ «برنگاشت» به جای فرضیه؛ «خودزاوَری» به جای سلف سرویس. این فرهنگستان در واژه سازی و واژه یابی از گویش‌های عامیانۀ محلی و زبان‌ها و گویش‌های دیگر ایرانی یاری می‌جست و از همین رو، بسیاری از ساخته‌هایش با طبع زبان فارسی سازگار نبود. با این حال، اعضای این فرهنگستان کارهای ارزشمندی در زمینۀ پژوهش‌های زبانی و گردآوری واژه‌ها و اصطلاحات رشته‌های گوناگون انجام دادند.

La première Académie a survécu jusqu’en 1968 date à laquelle sous l’ordre de Mohammad-Reza Shah, la «Fondation impériale des Académies de l’Iran » a été créée. Tous ses membres étaient certes de fervents défenseurs de l’iranité, mais ils n’étaient pas tous partisans d’un purisme exacerbé. Pourtant, les quelques puristes parmi eux ont su s’imposer, orientant la politique de l’Académie vers la création des mots vieillots. Il faut avoir à l’esprit que c’est l’époque où Mohammad-Reza Shah s’était octroyé le titre du « soleil des Aryens ». L’exagération lexicologique des académiciens a, elle aussi, contribué à la perte de légitimité de la dynastie chez les intellectuels mais aussi parmi la population qui se moquait souvent des mots grandiloquents que les autorités du pays lançaient tout d’un trac à travers les médias. Pourtant, cette académie a favorisé des travaux intéressants dans les domaines de la dialectologie et des langues iraniennes ayant une parenté avec le persan, car les néologismes de ses membres puisaient plutôt dans ces langues

شاد و خرم باشید!

Je vous souhaite santé, bonheur et prospérité
Et j’espère vous retrouver dans la prochaine émission