نفت، ثروتی که به هرز میرود؟ گفتگو با تورج اتابکی
نتشر شده در:
گوش کنید - ۲۲:۴۶
شدت جنجال سیاسی پیرامون بحران در خلیج فارس و پیامدهای دعوای ایران و آمریکا، نگاه دراز مدت و بینش تاریخی را به حاشیه میبرد. با اینحال میتوان به یاد آورد که تحریم نفت ایران سوابقی تاریخی دارد. اما تا چه حد میتوان "محاصرۀ اقتصادی" زمان مصدق را با تحریم نفت امروزی مقایسه کرد؟ از تاریخ معاصر نفت چه درسهایی میتوان گرفت؟ آیا این فرض که نفت بیش از رونق، با خود بلا و گرفتاری میآورد، صحت دارد؟... تورج اتابکی که به ویژه در حوزۀ تاریخ اجتماعی نفت پژوهش کرده است، اعتقاد دارد که تحریم کنونی به هیچ عنوان قابل مقایسه با وضعیت دهۀ ١٣٣٠ نیست...
در فرانسه، روزنامۀ اقتصادی "لِزِکو" (Les échos) گوشزد میکند که در سال ٢٠١٨، درآمد نفتی که به دست کشورهای صادرکننده رسیده مجموعاً حدود ١٧٠٠ میلیارد دلار بوده است. با چنین درآمدی میتوان تصور کرد که مردم این کشورها میبایست در ناز و نعمت به سر ببرند، اما کافی است به وضعیت سیاسی و اجتماعی بزرگترین صادرکنندگان نفت نگاهی بیندازیم: عربستان، روسیه، ایران، عراق، مکزیک، ونزوئلا... هیچکدام از توسعۀ اجتماعی بالایی برخوردار نیستند. در عین حال روزنامۀ "لزکو" میافزاید که فقط کشورهای توسعهیافته مثل ایالات متحد آمریکا، کانادا و نروژ از ثروت نفت خود به خوبی بهره میبرند.
پس بیسامانی کشورهایی چون ایران یا ونزوئلا الزاماً به ثروت نفت بستگی ندارد؟
با اینحال یک گروه پژوهشگر اقتصادی ده سال قبل به این نتیجه رسیده بود که به طور کلی در اقتصادهایی که ثروت نفت وجود دارد، آزادی رسانهها کمتر است. مایکل راس پژوهشگر در دانشگاه آمریکایی یو.سی.ال.ای به این نتیجه رسیده که تنها یک منبع (یا محصول) طبیعی با "دموکراسی کمتر" و "ضعف نهادهای سیاسی و اجتماعی" ارتباط پیوسته دارد و آن نفت است. مایکل راس میگوید وقتی قیمت نفت بالا میرود، دولتهای نفتی میتوانند تا اندازهای به خواستههای مردم پاسخ دهند اما وقتی قیمتها سقوط میکند، وضعیت کنونی ونزوئلا یا الجزایر پیش میآید.
ظاهراً تنها راه برای پیشگیری از تأثیرات منفی ثروت نفت، عدم تزریق مستقیم آن به شبکۀ اقتصاد کشور است. مثلاً نروژیها، درآمد هنگفت نفتی خود را به یک صندوق مستقل میریزند که وظیفۀ نگاهداری از آن را برای آیندگان بر عهده دارد.
در واقع برخی کارشناسان معتقدند که ورود سریع و بیحساب پول نفت به جوامع، باعث رانتخواری و فساد میشود.
فقدان نهادها
تورج اتابکی استاد تاریخ اجتماعی در دانشگاه لیدن هلند، اعتقاد دارد که مشکل اصلی در این نوع جوامع "نفتزده"، همان فقدان و ضعف نهادهاست. به گفتۀ او اگر قدرت "نهادینه" شده باشد، خواهد توانست از ثروت نفت نیز به درستی بهره ببرد. او با مقایسۀ ایران و ونزوئلا میگوید: مشکل این دو کشور حداقل از یک نظر مشترک است: در هیچیک از آنها "قدرت نهادینه" وجود ندارد.
چنان که تورج اتابکی میگوید: "ما (ایران) اگر نفت هم نمیداشتیم و به جای آن سرب یا آلومینیوم داشتیم، باز هم با وجود حکومتهای فاسد و ناکارآمد به جایی نمیرسیدیم"...
در پایان گفتگو، تورج اتابکی از وجود شباهتهایی میان وضعیت رژیم کنونی ایران و سالهای آخر عمر اتحاد جماهیر شوروی سخن میگوید: در هر دو رژیم، صنایع نظامی رشد کرد و قدرت گرفت، اما در مقابل، سایر بخشهای اقتصادی دچار عقبماندگی شد، به طوری که "مردم شوروی از مایحتاج سادۀ زندگی محروم بودند اما مسکو به عنوان ابرقدرت، سر به آسمان میسایید"...
مشروح گفتگو با تورج اتابکی را در فایل صوتی برنامه گوش کنید
دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید
آبونه شوید