بونژور بیروت

این روزها و در حالی که خشونت‌های سوریه به کشورهای همسایه‌اش به ویژه لبنان کشیده شده، نمایشگاه کتاب فرانسوی‌زبان بیروت، با حضور صدها نویسنده فرانسوی‌زبان برگزار شده است. این نمایشگاه کتاب از بیست و ششم اکتبر آغاز شده و به مدت ده روز، تا روز چهارم نوامبر ادامه دارد.

نمایشگاه کتاب فرانسوی‌زبان بیروت که امسال بیستیمن سال تأسیس خود را جشن می‌گیرد، سال 1992 آغاز به کار کرد و از آن زمان تا کنون، سالانه حدود 80هزار نفر که با زبان فرانسه آشنایی دارند، از این نمایشگاه بازدید می‌کنند. بازدیدکنندگان می‌توانند تازه‌ترين آثار فرانسوی در حوزه‌های ادبیات، کودک و نوجوان، هنر و علوم انسانی را در اين میعادگاه فرهنگی تهيه كنند.

این نمایشگاه که توسط سفارت فرانسه در لبنان و با همكاری سندیكای ناشران واردكننده كتب خارجی این کشور پایه‌گذاری شد، در ابتدا برای حمایت از کتابفروشان لبنانی که کتاب‌های فرانسوی‌زبان می‌فروختند بنیان گذاشته شد. طی جنگ داخلی لبنان که از سال 1975 تا سال 1990 به طول کشید، بسیاری از این کتابفروشان آسیب جدی دیدند.

این نمایشگاه کتاب به مرور زمان رشد کرد و گسترش یافت. به ویژه در سال 2009 که عنوان «پایتخت جهانی کتاب» از سوی یونسکو به بیروت داده شد، نمایشگاه کتاب فرانسوی‌زبان این شهر، شهرت بسیاری یافت.

اکنون نیز نمایشگاه بیروت به عنوان پلی میان دنیای شرق و دنیای فرانسوی‌زبان در نظر گرفته می‌شود. یمینه بن‌قیقی وزیر امور فرانکوفونی فرانسه در این نمایشگاه گفت که «زبان فرانسه فقط به پاریس ختم نمی‌شود. دنیای فرانسوی‌زبان، مجموعه‌ای از ملت‌هایی است که لباس کهنه استعمار را از تن خود در آورده‌، با زبانی که خواهان برابری است با یکدیگر سخن می‌گویند.»

جایزه گنکور ویژه شرق

امسال نمایشگاه کتاب بیروت میزبان اعضای آکادمی گنکور بود که مهم‌ترین جایزه ادبی فرانسوی‌زبان را با همین نام یعنی «جایزه گنکور» هر سال در پاریس اهدا می‌کنند.

به افتخار حضور اعضای این آکادمی، نظیر طاهر بن جلون در نمایشگاه کتاب بیروت، روز چهارشنبه 31 اکتبر جایزه گنکور «گزیده شرق» ویژه کشورهای عربی به کتاب «خیابان دزدها» نوشته «ماتیا اِنار» که انتشارات «اَکت سود» در پاریس منتشر کرده و درباره بهار عربی است، اهدا شد.

«ماتیا انار» که تا کنون پنج رمان منتشر کرده، پیشتر در سال 2003 برنده جایزه «پنج قاره فرانکوفونی» شده بود. گفته می‌شود که نثر این نویسنده در کتاب جدیدش بسیار متأثر از نجیب محفوظ، نویسنده بزرگ جهان عرب است. این نویسنده همچنین جوایز دیگری از جمله جایزه گنکور دبیرستانی‌ها را در سال 2010 از آن خود کرده است.

اما جایزه گنکور ویژه شرق، به پیشنهاد مؤسسه زبان فرانسه لبنان و دفتر خاورمیانه آژانس دانشگاهی سازمان فرانکوفونی و با همکاری وزارت فرهنگ لبنان و دوازده کتابخانه این کشور برپا شد.

دفتر خاورمیانه آژانس دانشگاهی سازمان فرانکوفونی متشکل از سیزده دانشگاه از پنج کشور منطقه خاورمیانه است.

برنده خود جایزه گنکور قرار است روز هفتم نوامبر اعلام شود. اعضای آکادمی نوبل که اکنون در لبنان به سر می‌برند، فهرست نهایی این جایزه را که شامل چهار رمان است در بیروت منتشر کردند.

اما هیأت داوران جایزه گنکور «گزیده شرق» باید کتاب منتخب را از میان هشت رمانی که اوایل اکتبر امسال به مرحله دوم جایزه گنکور امسال رسیده بود انتخاب می‌کردند.

داوری این جایزه را اعضای آکادمی گنکور بر عهده نداشتند، بلکه هیأت داوران جایزه گزیده شرق تشکیل شده بود از 18 دانشجو رشته ادبیات فرانسه از دانشگاه‌های پنج کشورهای عربی شامل سوریه، عراق، مصر، لبنان و فلسطین که عضو دفتر خاورمیانه آژانس دانشگاهی سازمان فرانکوفونی هستند.

ریاست این داوران جوان را «هيام يارد»، نویسنده و رمان‌نویس زن لبنانی، بر عهده داشت.

کتابی که این دانشجویان عرب انتخاب کرده‌اند قرار است به زبان عربی ترجمه و منتشر شود. همچنین قرار است نویسنده برگزیده یعنی «ماتیا اِنار» سال آینده به بیست و یکمین دوره نمایشگاه کتاب فرانسوی‌زبان بیروت دعوت شود.

هدف از تأسیس جایزه ادبی گنکور «گزیده شرق» ایجاد یک شبكه كتابخوان در خاورمیانه به خصوص در عرصه ادبیات فرانسوی زبان عنوان شده است.

بنیان‌گذاری جایزه گنکور ویژه شرق در حالی است که پیشتر در سال 1998 جایزه گنکور ویژه زبان لهستانی تأسیس شده و اکنون چهارده سال است که این جایزه اهدا می‌شود.

همچنین قرار است جایزه گنکور رمانیایی و صربی نیز با همین فرآیند در سال آینده یعنی 2013 تأسیس شود.

همچنین جایزه اصلی گنکور، علاوه بر بخش اصلی که به رمان اختصاص دارد، به شاخه‌های گنکور شعر، گنکور رمان اول، گنکور دبیرستانی‌ها، و گنکور زندگی‌نامه نیز تقسیم می‌شود.

کتابفروشی‌های فرانسه‌زبان در بیروت

همانطور که گفته شد، نمایشگاه کتاب فرانسوی‌زبان در بیروت با هدف حمایت و تقویت کتابفروشی‌های فرانسوی‌زبان در این شهر بنیان گذارده شد.

اما فروش کتاب‌های فرانسوی‌زبان در بیروت، همواره با مشکلاتی روبه‌رو بوده است. به عنوان نمونه، کتابفروشی «آنتوان» که در میان کتابفروشی‌های فرانسوی‌زبان بیروت، از همه معروف‌تر است، طی سال‌های جنگ داخلی لبنان آتش گرفت.

آنتوان نوفل (1912-1981) یکی از دوستداران کتاب بود که در سال 1933 اولین کتابفروشی فرانسوی‌زبان خود را در مرکز شهر بیروت بنا کرد. این کتابفروشی 30 متر مربع مساحت داشت.

پس از مدتی، پی‌یر و امیل، دو برادرش به او پیوستند و در سال 1946 دومین کتابفروشی به زبان فرانسه را در محله باب ادریس بیروت راه‌اندازی کردند. بعد از چهارده سال سومین شعبه از کتابفروشی آنتوان در پایتخت لبنان آغاز به کار کرد.

این کتابفروشی‌ها با استقبال لبنانی‌های فرانسوی‌زبان مواجه شد و برادران نوفل تصمیم گرفتند که شبکه توزیع کتاب‌ها و روزنامه‌های فرانسوی‌زبان را در لبنان راه‌اندازی کنند.

همچنین پی‌یر نوفل، برادر آنتوان، در سال 1970 «انتشارات نوفل» را برای انتشار کتاب‌های عربی‌زبان تأسیس کرد.

طی سال‌های جنگ داخلی لبنان، کتابفروشی‌های آنتوان تنها جایی بودند که کتاب‌ها و روزنامه‌های فرانسوی‌زبان می‌فروختند. این کتابفروشی‌ها با آوردن تازه‌ترین آثار فرانسوی‌، دریچه‌ای به دنیای غرب به شمار می‌آمدند.

اما در سال 1982 یکی از این کتابفروشی‌ها که در مرکز بیروت واقع بود مورد حمله قرار گرفت و در آتش سوخت.

زبان فرانسه در لبنان

پیشینه زبان فرانسه در لبنان، به دوران امپراتوری لاتین در اورشلیم در قرون یازدهم و دوازدهم میلادی باز می‌گردد. اما چهار قرن بعد، یعنی در قرن شانزدهم میلادی، انعقاد نخستین قراردادهای مالی میان فرانسوای اول، پادشاه فرانسه، با دولت عثمانی در قرن شانزدهم میلادی، موجب به رسمیت شناحته شدن زبان فرانسه در لبنان گردید.

در همین دوران بود که مدارس فرانسوی‌زبان شکل گرفت، اما ورود نظامی فرانسه در نیمه دوم قرن نوزدهم به لبنان، و پایان یافتن استیلای امپراتوری عثمانی در لبنان، وزن زبان فرانسه را در این کشور بیشتر کرد.

از ابتدای تاریخ زبان فرانسه در لبنان تا کنون، همواره نویسندگانی پدید آمدند که به این زبان آثار خود را نوشته‌اند، علی‌رغم این که «میشل مسک» اولین مجموعه شعر خود را در سال 1874 به زبان فرانسه در بیروت منتشر کرد، اما از «شکری محمد غانم» (1861-1929) به عنوان پدر ادبیات فرانسوی‌زبان لبنان نام برده می‌شود.

این نویسنده فرانسوی‌ِزبان لبنانی، نمایشنامه‌ای به نظم با نام «عنترة» را به زبان فرانسه منتشر کرد که سال‌ها بعد یعنی در سال 1910 این نمایشنامه در تئاتر اودئون در پاریس روی صحنه رفت.

شکری غانم در این نمایشنامه، تاریخ جنگ اعراب در قرن ششم را روایت کرده است. بعدا نویسنده‌ها و شاعران دیگری به شکری غانم پیوستند و ادبیات فرانسوی‌زبان لبنان را شکل دادند.

شکل‌گیری ادبیات فرانسوی‌زبان در لبنان، جزو اولین و مهم‌ترین جریان‌های ادبی فرانسوی‌زبان در خارج از مرزهای فرانسه به شمار می‌رود.

اکنون نیز نویسندگان لبنانی بسیاری، به ویژه در خارج از این کشور، در زمینه ادبیات فرانسه فعالیت می‌کنند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به امین معلوف اشاره کرد.

امین‌ معلوف به تازگی توانست وارد آکادمی فرانسه شود و اولین نویسنده لبنانی این آکادمی لقب گیرد.

با توجه به مشکلاتی که لبنان طی دهه‌های اخیر پشت سر گذاشته، نویسندگان فرانسوی‌زبان نسل جدید این کشور تلاش می‌کنند در آثار خود، مدارا و تساهل را به عنوان راه چاره مشکلات جهان، ترویج دهند.

اکنون لبنان یکی از اعضای سازمان بین‌المللی فرانکوفونی (OIF) است و در اغلب مدارس این کشور، زبان فرانسه پس از زبان عربی به عنوان دومین زبان تدریس می‌شود.

با این که آمار مشخصی از فرانسه‌زبانان لبنان منتشر نشده، اما به تازگی خبرگزاری فرانسه میزان کسانی را که در این کشور کوچک عربی به زبان فرانسه سخن می‌گویند حدود 40 درصد اعلام کرده است.

* بونژور به زبان فرانسه یعنی: سلام.