زمانی که بشر برای زیستن به شکار و گردآوریِ گیاهان میپرداخت، سلاح شیمیایی را میشناخت و در جنگها یا برای شکار حیوانات از آن استفاده میکرد. تمدنهایِ بزرگِ عصرِ باستان نیز در جنگ با یکدیگر سلاح شیمیایی به کار میبردند. رومیان با گذراندن قانونی آن را ممنوع کردند. نخستین «قرارداد منعِ سلاحهای شیمیایی» در ۱۶۷۵ میانِ فرانسه و «امپراتوریِ مقدسِ رومیِ ملتِ آلمان» بسته شد. «بیانیۀ بروکسل» در سال ۱۸۷۴ نخستین موافقتنامۀ بینالمللی برای منع سلاحهای شیمیایی بود که ۱۵ کشور اروپایی آن را امضا کردند. از آن پس، چندین قراردادِ بینالمللی در این باره بسته شد که آخرینِ آنها به نامِ «کنوانسیونِ منعِ سلاحهایِ شیمیایی» در ۱۳ ژانویۀ ۱۹۹۳ در پاریس امضا شد و از ۲۹ آوریلِ ۱۹۹۷ رسمیت یافت.
بامداد روز شنبه ۱۴ آوریل، یک هفته پس از حملۀ شیمیایی به غوطۀ شرقی در سوریه، کشورهای آمریکا، فرانسه و بریتانیا به منظور در هم شکستنِ توانِ شیمیاییِ بشار اسد چندین مرکز نظامی و غیرنظامیِ سوریه را بمباران کردند. به گفتۀ وزیر امور خارجۀ فرانسه، در آن بمبارانها بخش بزرگی از زرادخانۀ شیمیایی بشار اسد نابود شد. استفاده از سلاحِ شیمیایی در جامعههای انسانی همیشه معمول بوده است. احتمال میدهند انسانها در عصر پیش- تاریخ یعنی زمانی که هنوز نوشتن نمیدانستند و برای زیستن به شکار و گردآوریِ گیاهان میپرداختند، سلاحِ شیمیایی را میشناختند و در جنگها یا برای شکار حیوانات از آن استفاده میکردند. آنان نوک پیکانها و نیزههاشان را به گیاهی سمی یا زهر کژدم و مار میآلودند.
تمدنهایِ بزرگِ عصرِ باستان نیز در جنگها از به کار بردن سلاحِ شیمیایی باز نایستادند. به نوشتۀ پوُسانیاس، نویسنده و جغرافیدانِ یونانی قرن دوم میلادی، یونانیان در نخستین جنگ مقدس در سال ۶۰۰ پیش از میلاد به منظورِ پاسداری از پرستشگاه آپولون در شهر دِلفی، آب رودخانۀ پلیستوس را با ریشۀ زهرآگینِ گیاهی به نام خَربَقِ ابیض آلودند. توسیدید، مورخ یونانی قرن پنجم پیش از میلاد و نویسندۀ کتابِ جنگهایِ پِلوُپوُنِز، روایت میکند که چگونه در آن جنگها با تازاندن اسبها بر روی فرشهای آلوده به خاکسترِ سمّی، بخارِ جوهر گوگرد تولید میکردند. پوُلیبیوس، مورخ قرن دوم پیش از میلاد، نیز از جنگی یاد میکند که در آن ژنرالِ رومی، مارکوس فلاویوس، محاصره شدگان را که به گذرگاهی در دل کوه پناه برده بودند، با گاز گوگرد نابود کرد. سیمون جیمز، باستانشناسِ بریتانیایی در کاوِشهایی که در سوریه انجام میداد، متوجه شد که ساسانیان در جنگی با رومیان در دوُرا اوُروُپوُس از ترکیب گوگرد و قیر برای از میان بردنِ دشمنانشان استفاده کرده بودند.
استفاده از سلاحِ شیمیایی را رومیان با گذراندنِ قانونی محکوم کردند. جمله ای را مورخان از قول حقوقدانانِ رومی یاد میکنند که گفته اند: «جنگ را با جنگافزار باید کرد و نه با زهر». بیزانسیها در جنگ با تُرکها که از میانۀ قرن هفتم میلادی آغاز شده بود، از سلاحی به نام «آتش یونانی» که سپس «آتش بیزانسی» نام گرفت، استفاده میکردند. آن سلاح را که چیزی شبیه بمبِ آتشزا بود و برای ساختنش از نفت، آهک، گوگرد، نیترات سُدیم و نیترات پُتاسیوم استفاده میکردند، سپس عربها و چینیها و مغولها نیز به کار بردند. یونانیان آن را با مَنجَنیق به سوی کشتیهای دشمن پرتاب میکردند. از «آتش یونانی» در جنگهایی که در اروپایِ قرون وسطا روی داد، استفاده میکردند.
در دورۀ رُنسانس در قرن شانزدهم میلادی، اروپاییان در جنگها با منجنیق بشکههایِ آهکِ زنده پرتاب میکردند که در دَم کور میکرد. در همان زمان پرتابِ لتّه و نارنجکِ آلوده به آرسنیک نیز معمول شد و سپس بمبِ آرسنیک به کار بردند. در ۲۷ اوت ۱۶۷۵ نخستین «قرارداد منعِ سلاحهای شیمیایی» میانِ فرانسه و «امپراتوریِ مقدسِ رومیِ ملتِ آلمان» بسته شد. آن قرارداد که به «قرارداد استراسبورگ» معروف است، قراردادی دوجانبه بود و دو کشور را از کاربُرد گلولههایِ سمی و زهرآگین منع میکرد. در ژوئیۀ ۱۸۷۴ به درخواستِ الکساندر دوم، تزار روسیه، سرانِ ۱۵ کشورِ اروپایی در بروکسل گرد آمدند تا دربارۀ «قواعد و آدابِ جنگ» به توافق برسند. ۱۵ کشورِ شرکتکننده در آن نشست بیانیه ای در اوت آن سال منتشر کردند که به «بیانیۀ بروکسل» معروف است. آن بیانیه نخستین موافقتنامۀ بینالمللی دربارۀ منع سلاحهای شیمیایی بود. از آن پس، چندین قراردادِ بینالمللی در این باره بسته شد که آخرینِ آنها به نامِ «کنوانسیونِ منعِ سلاحهایِ شیمیایی» در ۱۳ ژانویۀ ۱۹۹۳ در پاریس امضا شد و از ۲۹ آوریلِ ۱۹۹۷ رسمیت یافت.
اما به رغم امضای قراردادهای گوناگون، جامعۀ بشری نتوانست جلو استفاده از سلاحهایِ شیمیایی را در جنگ بگیرد. در جنگ جهانی اول فرانسویها از همان آغاز از گازهای خفه کننده و اشکآور استفاده کردند که با نارنجک و دیگر پرتابهها به سوی دشمن پرتاب میشدند. سپس گاز خفه کنندۀ کْلُراَسِتون به کار بردند و در آوریل ۱۹۱۵ نوع دیگری از نارنجک خفه کننده اختراع کردند. در آن جنگ، آلمانیها که از پیش نخستین صنعت شیمیایی جهان را به راه انداخته بودند، گازهای سمی گوناگون را آزمایش کردند.
پس از جنگ جهانی اول، اسپانیاییها برای فرونشاندنِ شورشِ بِربِرها در مراکش از سلاح شیمیایی استفاده کردند. ایتالیاییها در جنگ با اتیوپی از ۱۹۳۵ تا ۱۹۳۶ روی هم رفته ۳۵۰ تُن سلاح شیمیایی به کار بردند. ژاپنیها در جنگ با چینیها از همان سال ۱۹۳۷ به سلاح شیمیایی روی آوردند. در جنگ جهانی دوم اروپاییها از زیرساختهایِ تولیدِ کود و آفتکُش برای ساختنِ سلاح شیمیایی استفاده کردند. پس از جنگ جهانی دوم، در بیشتر جنگها سلاح شیمیایی به کار برده اند. در جنگ ایران و عراق، بیش از ۷۰ هزار ایرانی قربانیِ سلاحهای شیمیاییِ صدام حسین شدند. ارتش لیبی در شمالِ چاد از به کار بردنِ سلاح شیمیایی خودداری نکرد.
در اکتبر ۲۰۱۳ جایزۀ صلح نوبل را به «سازمان منع سلاحهای شیمیایی» دادند که توانسته بود از سال ۱۹۹۷ در حدود ۶۰ هزار تُن یعنی بیش از ۸۰ درصد ذخایر شناخته شدۀ موادِ شیمیاییِ مستعد برای ساختن سلاح شیمیایی را توقیف و نابود کند. مأموریتِ آن سازمان به پایان نرسیده است.
دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید
آبونه شوید