"خروج از دین" شرط تاریخی تحقق حقوق بشر است

اگر فساد و استبداد قاجار به نهضت مشروطه، به ضرورت حکومت قانون به منظور محدود یا مشروط کردن قدرت مطلقه شاه منجر شد، وقوع انقلاب ۱۳۵۷ و حکومت مذهبی برآمده از آن جامعۀ ایران را برای نخستین بار شاید در برابر ضرورت و اهمیّت حیّاتی حقوق بشر و نقش تعیین کنندۀ آن در تأسیس جامعه ای آزاد و دموکراتیک قرار داد.

از جمله پی آمدهای این رویارویی پرسش هایی از این دست بوده اند : چرا و چگونه (و در نتیجۀ کدام فرآیند تاریخی؟) حقوق بشر در غرب زاده شد؟ و چرا غالب جوامع باصطلاح مسلمان از جملۀ جامعۀ ایران تاکنون از پذیرش یا اجرای عملی حقوق بشر، یعنی از پذیرش و رعایت حقوق اساسی افراد بازمانده اند؟
به این دو پرسش اساسی – که در اصل شاید در یک مسئله خلاصه شوند و آن مسئلۀ منشاء حقوق بشر است-، فیلسوف پرآوازۀ فرانسوی، "مارسل گُشه"*، از خلال موضع یا تز معروف اش، یعنی موضوع "خروج از دین"، پاسخ داده است. پاسخ او هم فرآیند تاریخی تولد حقوق بشر در غرب را توضیح می دهد و هم به طور غیرمستقیم راه حل بن بست تاریخی جوامعی نظیر ایران را در زمینۀ حقوق بشر  و دموکراسی ارایه می کند.
می توان در بررسی و توضیح منشاء حقوق بشر به پیدایش و رشد اقتصاد بازار، به توسعه و بازشناسی حوزۀ خصوصی و حقوق افراد، به گشایش و نهادینه شدن یک حوزۀ عمومی تبادل آزادنۀ افکار و بالاخره به تولد  نظریه های قرارداد اجتماعی و مباحثی نظیر مدارا در حوزۀ دینی اشاره کرد... امّا، آنچه از نظر "مارسل گُشه" نقش تعیین کننده را در زایش حقوق بشر در غرب و گذار جوامع به دموکراسی ایفا کرده در نهایت مسئلۀ منشاء قدرت و حقانیت آن است که "گُشه" در گزارۀ معروف اش، یعنی "خروج از دین"، خلاصه می کند.
از نظر "مارسل گُشه" "خروج از دین" نه به معنای از میان رفتن دین، بلکه به معنای پایان یافتن نوع دینی سازماندهی جامعه است. "خروج از دین"، خروج از جامعه ای است که در آن دین نقش بنیانگذار یا ساماندهنده و ساختاری را دارد. خود "گُشه" در اینباره می گوید : "یا منشاء حقانیت قدرت، آسمان و قانون الهی است یا بالعکس حقانیت قدرت را افراد دارندۀ حقوق طبیعی تشکیل می دهند. حقوق بشر یکی از دو پاسخ محتمل به مسئلۀ حقانیت قدرت در جوامع انسانی است. به این معنا که یا منشاء حقانیت قدرت، دینی است یا بالعکس حقانیت قدرت، از جامعه و مهمترین عنصر باطنی آن، از فرد دارندۀ حقوق ناشی می شود و در چنین صورتی حقوق افراد، یعنی حقوق بشر تنها بنیاد حقیقی قدرت و نحوۀ ساماندهی جامعه به شمار می رود."  

پی آمد این فرآیند - فرآیند "خروج از دین" - ابداع نوع جدیدی از جامعه است که "مارسل گُشه" آن را در ادامۀ سنت فلسفی غرب، از ارسطو تا کورنلئوس کاستوریادیس، جامعه ای خودگردان می نامد. یعنی جامعه ای که آزادانه و از خلال مباحثه و تصمیم گیری جمعی مبتکر قوانین خاص خود است و به همین دلیل توانایی تغییر یا تعویض آنها را نیز دارد. خود "گُشه" در اینباره می گوید : "’خروج از دین‘ حاصل یک فرآیند تاریخی سخت و تنازع آمیز است که در غرب پنج سده به درازا کشید. "خروج از دین" به تولد جامعه ای منجر شد که می توان آن را جامعۀ خودگردان، یعنی جامعۀ دموکراتیک نامید. چنین جامعه ای فردگرایی را جانشین ساختار های سنتی قدرت و ساماندهی اجتماعی بر پایۀ قواعد و قوانین ماوراء جامعه، یعنی قواعد و قوانین دینی می کند. جامعۀ خودگردان در عین حال برابری افراد مستقل را به جای نظام سلسله مراتب تبعیض آمیز می نشاند و نظام انتخابی یا نمایندگی جامعه را جایگزین قدرت سیاسی می کند که منشاء خود را قوانین غیرقابل تغییر دینی می داند. و بالاخره جامعۀ خودگردان ابداع عملی آینده را به جای تبعیت از سرمشق های گذشته می نشاند."

از نظر "گُشه" ویژگی امروز کشورهای غربی دقیقاً این است که فرآیند "خروج از دین" را چنان به اوج رسانده و آن را از خلال جهانی شدن به پدیده ای جهانی تبدیل کرده اند که واکنش و خشونت های مهارگسیختۀ اسلامگرایی معاصر را برانگیخته اند. با این حال، از نظر "گُشه" این واکنش خشونت آمیز محکوم به شکست و نابودی است و کشورهای اسلامی از جمله جامعۀ ایران به نوع خود در حال طی کردن همان فرآیند تاریخی "خروج از دین" هستند که بدون آن در هر حال نه رعایت حقوق بشر امکانپذیر است و نه گذار به دموکراسی. "گُشه" می گوید : "خشونت های اسلامگرایی معاصر را باید به عنوان نوعی واکنش تطبیقی به فرآیند خروج از دین تلقی کرد که از خلال جهانی شدن به پدیده ای غیرقابل بازگشت تبدیل شده است. این خشونت ها را باید نوعی تلاش برای بازیابی سنت یا اشکال دینی گذشته دانست که در نتیجۀ پیشروی غیرقابل مهارِ مدرنیت خودگردان در بحران و تنگنا قرار گرفته اند."     

*Marcel Gauchet