واژه‌‌های عاریتی فرانسوی در فارسی Les emprunts lexicaux français en persan

جدا از واژه‌ها و اصطلاحات علمی یا روزمره که سرراست از زبان فرانسه وارد زبان فارسی شدند، ترکیب‌ها و شیوه‌های گفتاری فرانسه نیز از راه ترجمۀ آثار ادبی به زبان فارسی راه یافتند. این ترکیب‌ها و شیوه‌های گفتاری اگرچه در آغاز عجیب می‌نمودند و واکنش ادیبان و شاعران را برانگیختند، اما رفته رفته در زبان فارسی جایگیر شدند.

شنوندگان عزیز، سلام!
Chers auditeurs bonsoir

در برنامۀ دوزبانۀ هفتۀ گذشته که دربارۀ تاریخچۀ فرانکوفونی یا فرانسه زبانی در ایران بود، گفتم که حضور انبوه واژه‌های فرانسوی در زبان فارسی که در طی دو قرن گذشته به این زبان راه یافته‌اند، سبب می‌شود که ایرانیان رشتۀ پیوند خود را با زبان فرانسه حفظ کنند. به رغم اهمیت یافتن زبان انگلیسی در ایران به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، واژه‌ها و اصطلاحات فرانسوی هنوز از راه ترجمه و مطبوعات به زبان فارسی راه می‌یابند و بر انبوه واژه‌ها و اصطلاحات فرانسوی موجود افزوده می‌شوند. بخشی از این واژه‌ها مربوط به رشته‌های گوناگون علمی و فنی‌اند و بسیاری دیگر واژه‌های روزمره هستند. چنان که در برنامۀ هفتۀ پیش یادآور شدم، ایرانیان از راه زبان فرانسه با فرهنگ و تمدن غربی آشنا شدند و کتاب‌های علمی، ادبی و تاریخی جدید اروپایی را نخستین بار از فرانسه به فارسی ترجمه کردند.

Dans l’émission de la semaine dernière consacrée à la francophonie en Iran, je vous ai parlé de la présence d’un nombre considérable de mots français en persan, une des raisons pour lesquelles les Iraniens ne rompent pas le lien de sympathie avec le français et cela malgré leur engouement pour l’anglais depuis la fin de la Seconde Guerre mondiale. Comme je vous l’ai dit, l’insertion de ces mots en persan remonte au 19e siècle lorsque les Iraniens ont commencé à accéder aux ouvrages scientifiques, littéraires et historiques européens par l’intermédiaire du français dans le but de s’approprier certains aspects de la civilisation occidentale. Ces mots se rapportent aussi bien aux domaines scientifiques et techniques qu’aux domaines de la vie quotidienne

ترجمۀ کتاب‌های علمی، تاریخی و ادبی از فرانسه به فارسی که از نیمۀ دوم قرن نوزدهم آغاز شد، در تحول زبان فارسی بسیار اثرگذار بود. نه تنها واژه‌های فرانسوی بسیاری از این راه به زبان فارسی راه یافت، بلکه ساختار و نحو زبان فارسی نیز از زبان فرانسه اثر پذیرفت. بنیان‌گذاری دارالفنون و به کار گماشتن معلمان فرانسوی در آن، ایرانیان را رفته رفته با علوم جدید آشنا کرد. اما این تنها یکی از نتایج آن مدرسه بود. معلمان فرانسوی که برای تدریس رشته‌های علمی، فنی، تاریخی و ادبی به ایران آمدند، انبوه واژه‌ها و اصطلاحات فرانسوی را در زمینه‌های گوناگون علمی و هنری وارد زبان فارسی کردند. یکی از رشته‌هایی که زبان فرانسه در اصطلاح‌شناسی آن تأثیری پایدار گذاشت، پزشکی بود. زیرا پزشکی مدرن را در ایران، پزشکان فرانسوی بنیان گذاشتند. ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه، پای پزشکان فرانسوی را به ایران باز کردند و آنان پزشکی فرانسه را به ایران آوردند.

Je vous ai déjà dit qu’avec la fondation en 1851 de l’école polytechnique appelée Dar ol-Fonoun, l’enseignement du français en Iran a connu un nouvel élan, car l’éducation scientifique y était en français et la plupart des enseignants venaient de France ou s’exprimaient en français. Ils ont été à l’origine de l’entrée d’un nombre considérable de mots français en persan. Une des disciplines les plus envahies par le lexique français est la médecine, car elle a été introduite en Iran par les médecins français. Dès la deuxième moitié du 19e siècle les rois Qâdjâr ont eu recours à la médecine française. Le premier Conseil de santé en Perse a vu le jour en 1869 et le premier Conseil sanitaire en 1904. On sait que celui-ci a été encouragé et appuyé par l’Etat et des médecins français. C’est par la traduction des ouvrages médicaux et sanitaires que le lexique médical français s’est infiltré dans la terminologie de la médecine iranienne

درواقع، پزشکی مدرن را در ایران فرانسوی‌ها بنیان گذاشتند. ایرانیان بیشتر کتاب‌های پزشکی را از همان آغاز از فرانسه به فارسی ترجمه کردند و از این راه انبوه اصطلاحات و واژه‌های پزشکی فرانسوی وارد اصطلاح‌شناسی پزشکی در ایران شد و دیگر هرگز بیرن نرفت. جدا از اصطلاحات ناب تخصصی که تنها پزشکان از آن استفاده می‌کنند، بسیاری از اصطلاحات پزشکی فرانسوی در زبان مردم نیز جایگیر شد چنان که اکنون بیشتر مردم عادی در شهر و روستا معنای پزشکی آن‌ها را به خوبی می‌دانند. مانند آنژین، ویتامین، ویروس، واکسن، پانسمان، اورژانس و جز این‌ها. افزون بر پزشکی، زبان فارسی در علوم دیگر نیز از واژه‌ها و اصطلاحات فرانسوی کمک گرفت، مانند اکسیژن، هیدروژن، آلیاژ، آمپر، متر، انرژی، باتری و جز این‌ها.

En plus de la médecine, le français a affecté les terminologies en persan des autres disciplines scientifiques comme la physique, la chimie, la biologie mais aussi les sciences humaines. Les emprunts de nécessité sont également nombreux comme par exemple les noms des objets de la vie courante, des aliments et des espèces végétales et animales. Il est rare que dans une conversation de tous les jours on n’entende pas un mot français comme radio, autobus, téléphone, dessert, omelette, restaurant et ainsi de suite. Concernant les nouvelles technologies, étant donné la rapidité de leur évolution, des mots et des termes français sont empruntés provisoirement en attendant de trouver des équivalents appropriés. Mais passé un certains temps, les emprunts s’intègrent, n’en déplaise aux puristes, dans le lexique persan et il devient difficile de les chasser une fois que les équivalents sont forgés. C’est le cas des mots comme informatique, portable et digital

اما جدا از واژه‌ها و اصطلاحات علمی یا روزمره که سرراست از زبان فرانسه وارد زبان فارسی شدند، ترکیب‌ها و شیوه‌های گفتاری فرانسه نیز از راه ترجمۀ آثار ادبی به زبان فارسی راه یافتند. این ترکیب‌ها و شیوه‌های گفتاری اگرچه در آغاز عجیب و ناآشنا می‌نمودند و واکنش تند ادیبان و شاعران را برانگیختند، اما رفته رفته در زبان فارسی جایگیر شدند و همگان از آن‌ها استفاده کردند چنان که امروز دیگر اعتراضی برنمی‌انگیزند. مانند در جریان گذاشتن، دوش گرفتن، روی کسی حساب کردن و جز این‌ها. واژه‌های روزمره مانند رادیو، تلفن، تلویزیون، توالت چنان سریع در زبان مردم جا افتادند که فرهنگستان ‌‌زبان فرصت یافتن و ساختن معادلی برای آن‌ها نیافت. از این گونه واژه‌ها از جمله در زمینۀ آشپزی و مواد خوراکی فراوان می‌توان یافت، مانند سالاد، اُملت، دسر، سرو کردن و جز این‌ها.

Outre l’utilisation « par nécessité » de mots et de termes français mais aussi anglais en persan, il faut bien admettre que depuis les premiers contacts directs des Iraniens avec le monde occidental, une tendance s’est manifestée au sein de la population instruite consistant à faire un usage excessif des mots européens, notamment français pour probablement exhiber un attachement indéfectible à la modernité. Autrement dit, l’usage exagéré du lexique français aussi bien dans le langage courant que dans les écrits de certains journalistes ou même écrivains a été, du moins au début de leur rencontre avec la civilisation européenne, un signe d’européanisation. Au début du siècle dernier cette tendance a été tellement forte que Djamalzadeh, écrivain iranien, l’a transformée en un sujet littéraire dans un ouvrage intitulé : Il était une fois

ورود انبوه واژه‌های فرانسوی به زبان فارسی و گرته برداری فارسی زبانان از برخی ترکیب‌ها و اصطلاحات فرانسه هر علتی داشته باشد، این حقیقت را باید پذیرفت که زبان فارسی با پذیرش آن واژه‌ها و ترکیب‌ها بر غنای واژگانی و حتی نحوی خود افزوده است. بعضی از کارشناسان زبان معتقدند که زبان فارسی هنوز باید از فرانسه و دیگر زبان‌های زندۀ دنیا واژه و اصطلاح بگیرد.

Comme je vous l’ai déjà dit le voyage des mots est inévitable. On ne connait aucune langue qui soit tellement hermétique que les mots étrangers ne puissent y pénétrer. Les emprunts de mots français par le persan depuis plus d’un siècle tiennent essentiellement au prestige et à l’influence culturelle du français dans le monde. Mais il faut bien savoir que ce n’est pas seulement le persan qui a été influencé par le lexique français. En y regardant de près, on voit bien que d’autres langues du monde et surtout des langues du monde musulman comme l’arabe et le turc ont connu presque le même destin que le persan

شاد و خرم باشید!

Je vous souhaite santé, bonheur et prospérité
Et j’espère vous retrouver dans la prochaine émission