آیا توکویل انقلاب معاصر فرانسه را پیش بینی کرده است؟

١٧۲ سال پیش در چنین روزهایی، اِلکسی دو توکویل، متفکر فرانسوی در ۲۷ ژانویه ۱۸۴۸ در مقابل نمایندگان مجلس فرانسه از سلطنت ژوئیه خواست که تا دیر نشده دست به اصلاح خود بزند. او سخنان هشدار دهندۀ خود را با این جمله به پایان رساند : "اکنون همه ما روی کوهی از آتشفشان خوابیده ایم." هشدار توکویل خنده و استهزاء نمایندگان حاضر در مجلس را باعث شد. اما، یک ماه نکشید که سیل انقلاب سلطنت لویی-فیلیپ را واژگون کرد و در پی آن جمهوری دوم در فرانسه تأسیس شد.

اِلکسی دو توکویل ADT

توکویل پیشگو و پیامبر نبود. او به هیچ مشیعت و شریعت تاریخی باور نداشت و بر خلاف هگل معتقد نبود که عقل بر تاریخ حاکم است و آن را به سوی رستگاری، "روح مطلق" و یا بهشت زمینی به نام "سوسیالیسم" می راند. در تلقی توکویل انقلاب واقعیتی تاریخی – و نه اخلاقی – بود که بسیار پیش از آنکه به ظهور برسد در همۀ ارکان و انگاره ها و نهادهای جامعه و قدرت رسوخ کرده و ریشه می دواند.

در فرانسه آثار توکویل در مواقع بحران، به ویژه در دوره هایی که نهاد دموکراسی – همچون امروز - در معرض تهدید قرار می گیرند، توجه عمومی را به خود جلب می کنند (چنانکه این اتفاق در اواخر قرن نوزدهم یا طی سال های ۱۹۳۰ در پی صعود رژیم های تمامیت خواه و ناسیونالیسم های افراطی در فرانسه و اروپا روی داد).  

بی دلیل نیست که پس از سال ۲۰۱۰ یعنی از زمانی که بحران سرمایه داری جهانی به بحران دموکراسی در فرانسه دامن زد، آثار توکویل از نو مورد توجه قرار گرفته و نسخه های جدید انتقادی از نوشته های او از نو انتشار یافته اند. از جملۀ این تلاش ها گزیده آثار توکویل است که به همت نیکلا باورز، نویسندۀ معاصر فرانسوی، شاگرد ریمون آرون و از مفسران معروف اندیشه های توکویل، به تازگی منتشر شده است.  

نیکلا باورز معتقد است که از جمله دلایل توجۀ دوباره به آثار توکویل این است که بعد از یک دورۀ نسبتاً طولانی رشد و رفاه اقتصادی که از پایان دومین جنگ جهانی آغاز شد و تا اواخر دهۀ ۱۹٧۰ ادامه یافت، فرانسه اکنون چهار دهه است که گرفتار مشکلاتی است که در دورنمای فکری توکویل بستر انقلاب ۱۷۸۹ و سقوط سلطنت یا "رژیم قدیمی" در این کشور را تشکیل دادند. نیکلا باورز وضعیت امروز فرانسه را بی شباهت به اوضاع این کشور در اواخر سدۀ هجدهم نمی داند. باورز معتقد است که فرانسۀ امروز نیز گرفتار دولتی عمیقاً مرکزگرا و بریده از جامعه است که می خواهد به زور مالیات و هزینه های سنگین دولتی، کشور را اداره کند.

افزون بر آزادی، فرانسه دومین دلبستگی عمیق توکویل بود. در تلقی توکویل، فرانسه، فرای نقاط ضعف و قوّت اش، ملّتی استثنایی به شمار می رفت که میان لحظات رشد و مراحل انقلابی و فروپاشی نظام کهن غالباً در نوسان بوده است.  

از نخستین سال های سدۀ بیست و یکم، همانند دیگر کشورهای پیشرفته، سرمایۀ جهانی منازعات تازه ای را در فرانسه میان رهبران این کشور از یک طرف و بخش های وسیعی از طبقات متوسط، محرومان و مطرودان جدید اجتماعی از طرف دیگر باعث شده است. به گفتۀ نیکولا باورز، منشاء این منازعات علاوه بر بی ثبات شدن طبقات متوسط، توسعۀ نابرابری های اجتماعی و به ویژه ترس های انباشت شدۀ جامعۀ امروز فرانسه است : ترس از سرمایه جهانی، از جامعۀ اطلاعاتی، از اسلام و مهاجران و همچنین از زوال هژمونی آمریکا و تبدیل شدن چین به بزرگترین قدرت تجاری و اقتصادی جهان. باورز می گوید : برآمد این تحولات، خلاء بزرگ سیاسی و به تبع رشد خشونت و راه حل های افراطی بوده که در نگاه توکویل مهمترین خطرات علیه دموکراسی به شمار می روند. همین خلاء و خطرات سیاسی است که به گفتۀ نیکولا باورز منشاء جنبش ها و جریان های پوپولیستی معاصر است که از آمریکا تا برزیل، از مجارستان تا آلمان و بریتانیا زندگی سیاسی را تحت الشعاع خود قرار داده اند.

نیکلا باورز می گوید که در برابر این وضع خطرناک نسخۀ شفابخش توکویل، همچنان تعمیق آزادی های سیاسی و دموکراسی، تقویت جامعۀ مدنی و نهادهای ضدقدرت آن، تمرکززدایی و افزایش قدرت و اختیارات مناطق است. باورز آزادی بیان در جامعۀ امروز فرانسه را قویاً در معرض تهدید به ویژه از سوی اسلامگرایان می داند. او می گوید : رادیکالیسم اسلامی روز به روز بر دامنۀ عمل خود می افزاید و نه فقط می کوشد قوانین دینی را جایگزین قوانین عرفی جمهوری کند، بلکه در این راه – چنانکه عملیات تروریستی سال های ۲٠۱۵ نشان دادند - هیچ حد و مرزی در اعمال خشونت نمی شناسد.

به گمان باورز، آثار توکویل اتفاقاً به وضوح نشان می دهند که تمایلات ناسیونالیستی و ایمان مذهبی قوی ترین و خطرناکترین علائق سیاسی در نبرد با دموکراسی هستند که اتفاقاً در کلیۀ رژیم های تمامیت خواه و پوپولیست تبلور یافته و محرّک آنها در ضدیت با آزادی بوده اند. بی سبب نیست که توکویل تأکید می کند که رویگردانی افراد از آزادی، به ویژه آزادی بیان و دلبستگی آنان به علائق دینی اولین تهدید علیه دموکراسی است. وی در عین حال می گوید که صیانت از آزادی نیازمند انتخابات آزاد، بهره مندی جامعه از نهادهای ضدقدرت و در عین حال وجود یک دولت قانونی است که حقوق و آزادی های اقلیت را به رسمیت می شناسد و در عین حال از اقلیت می خواهد که حقانیت رأی اکثریت را محترم بشمارد.