گزارشی از فعالیت‌های اقتصادی سپاه پاسداران: چگونه "برادران قاچاقچی خودمان" ثروتمند شدند؟

مقامات سپاه پاسداران همواره برای فعالیت‌های اقتصادی این نهاد دلایل و اهدافی غیراقتصادی عنوان کرده‌اند.
در اسفند ماه ۱۳۹۴، سرلشگر محمدعلی جعفری، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در گفت‌گو با خبرگزاری تسنیم تاکید کرده بود که برای این نیروی نظامی، "سازندگی" از فعالیت اقتصادی جداست و سپاه به طور مستقل وارد فعالیت‌های اقتصادی نمی‌شود. وی گفته بود که سپاه و بسیج می‌توانند در " اقتصاد مقاومتی" به دولت کمک کنند.

از زمان بحران پرونده هسته‌ای ایران و مناقشات بر سر فعالیت‌های اتمی این کشور، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، اصطلاح " اقتصاد مقاومتی" را برای بیان مجموعه سیاست‌های اقتصادی مورد نظر خود استفاده کرده است.

اما در حالی که فرمانده سپاه پاسداران از کنار ماندن این نهاد در فعالیت‌های اقتصادی مگر در " اقتصاد مقاومتی" گفته بود، اندکی پیش از آن محمد رضا نقدی، فرمانده بسیج، سفر حسن روحانی به ایتالیا و فرانسه را " خنجری بر پیکر اقتصاد مقاومتی" ایران خوانده بود.

عبدالله حاجی صادقی، جانشین نماینده ولی فقیه در سپاه هم در سپتامبر/ شهریور ۱۳۹۴ به خبرگزاری بسیج گفته بود: "سپاه اگر به حوزه اقتصادی نیز ورود کند، در راستای منفعت شخصی یا اقتصادی نیست، بلکه به سبب صیانت از انقلاب این ورود را انجام می‌دهد."

به گفته وی " دولتمردان باید این نگاه را داشته باشند که سپاه رقیب وزارتخانه‌ها نیست و اگر به حوزه‌ای هم ورود کند، هدف آن تحکیم جایگاه دولت اسلامی است."

اما با وجود اینگونه اظهارات مقامات سپاه پاسداران، طی بیشتر از یک دهه گذشته حضور اقتصادی این نهاد همواره مورد بحث و سوال و انتقاد بوده است. حمایت‌های همیشگی رهبر جمهوری اسلامی از فعالیت سیاسی و اقتصادی سپاه هم بی‌تاثیر نبوده است.

محمد علی جعفری، فرمانده کل سپاه، در تیرماه ۸۹ گفته بود: " براساس تدابیر و فرماندهی معظم کل قوا عمل سپاه صرفا عمل نظامی نبوده و این سازمان عظیم باید در همه زمینه‌های سیاسی، امنیتی و فرهنگی آمادگی حضور داشته باشد."
 به میخ و به نعل کوبیدن حسن روحانی
از سوی دیگر در حالی که آغاز به کار دولت حسن روحانی هم کورسویی از امید در محدود کردن حضور اقتصادی سپاه در ایران ایجاد کرده بود، اما دوگانگی در اظهارات وی امیدها را از بین برد.

رئیس دولت یازدهم پیش از معرفی کابینه خود در یک نشست خبری گفته بود: " اقتصاد ايران حالت انحصاری به خود گرفته و بايد از اين وضعيت رها شود."

اما اندکی بعد وی در سخنرانی دیگری با بیان اینکه " چه کسی گفته که سپاه بايد از فعاليت های اقتصادی دور بماند؟" در ادامه یادآوری کرد که بهتر است "سپاه در حوزه های اقتصادی خاص و مبارزه با قاچاق فعاليت کند."

حسن روحانی پس از آن نیز گاهی در اظهاراتی تند به سپاه تاخته بود. به عنوان مثال در "همایش ارتقای سلامت اداری و مبارزه با فساد" گفت: "با تجمیع قدرت در یک نهاد، فساد ایجاد می‌شود؛ اگر تفنگ، پول، قدرت، روزنامه، سایت و تبلیغات در یک جا جمع شد، حتما فاسد است."

هرچند وی در این سخنان به طور مستقیم نامی از سپاه نبرده بود اما همین اظهارات هم واکنش‌هایی را از سوی مقامات سپاه در پی داشت.

اما با وجود همه این انتقادات و اظهارات، اکنون همچنان سپاه پاسداران در بیشتر فعالیت‌های اقتصادی حضور پررنگ دارد. خصوصی سازی و اقتصاد مقاومتی هم بهانه‌ای شد تا دامنه این حضور به طور مداوم گسترش یابد.  
سپاه، جایگزین بخش خصوصی
حضور سپاه در خصوصی سازی از سوی بسیاری مورد انتقاد قرار گرفته است.
روزنامه لوموند روز ۲۲ آوریل/ ۳ اردیبهشت جاری گزارشی منتشر کرده که در آن به موضوع " مافیا"ی اقتصادی سپاه پاسداران در ایران پرداخته است.

به نوشته این روزنامه خصوصی‌سازی در ایران در حالی صورت گرفته که حدود ٧٠ تا ٨٠ درصد از فعالیت‌های اقتصادی در اختیار دولت بوده و اکنون سپاه بخش عمده‌ای از آنها را صاحب شده است. اما مقامات سپاه این موضوعات را انکار می‌کنند.

علاوه بر سخنان اخیر عبدالله حاجی صادقی در مورد انگیزه‌های سپاه، محمدرضا یزدی، معاون حقوقی و امور مجلس سپاه نیز در سال ۱۳۸۹ در گفت‌وگو با خبرآنلاین اعلام کرده بود که اکثر قراردادهایی که سپاه منعقد می​کند با دولت است و بودجه آن در مجلس شورای اسلامی تصویب می​شود.

با وجود چنین اظهاراتی روزنامه لوموند در گزارش خود با اشاره به اینکه اکنون "مجموع ثروت سپاه پاسداران به طور دقیق مشخص نیست" در ادامه می‌نویسد که "اقتصاددانان مستقل (از حکومت در ایران) ثروت سپاه را چند صد میلیارد یورو برآورد می‌کنند."

به نوشته این روزنامه، سپاه در همه حوزه‌ها سرمایه‌گذاری کرده: ساخت و ساز، انرژی، پتروشیمی، مخابرات، حمل‌ونقل، بانک‌ها و ...

لوموند تاکید می‌کند که از سال ۲۰۰۶ به بعد که سرمایه‌گذاران خارجی بخش‌های نفتی ایران را ترک کردند، سپاه پاسداران به طور گسترده در این بخش وارد شده و نفوذ خود را تحت عنوان خصوصی‌سازی گسترش داده است. همچنان که در دوره دوم ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور سابق ایران، رستم قاسمی یکی از فرماندهان سپاه بر صندلی وزارت نفت در این کشور تکیه زد.

این روزنامه به نقل یک بازرگان در ایران می‌نویسد: "در چهار سال گذشته و در اوج تحریم‌ها، ما فکر می‌کردیم که فقط کمی باقی مانده تا سپاه همه کشور را صاحب شود."

گسترش فعالیت‌های سپاه از حوزه نظامی تا اقتصادی

اما سپاه پاسداران که در ابتدای انقلاب و سال‌های نخست جنگ میان ایران و عراق، فعالیت خود را به صورت نظامی آغاز کرد، چگونه به یک مافیای بزرگ اقتصادی و رقیب اصلی دولت و بخش خصوصی تبدیل شد؟ فعالیت‌هایی که زیربنای آن در همان سال‌های جنگ و با معاملات مخفیانه برای خرید تسلیحات نظامی ساخته شد و در دهه ۸۰ شمسی افزایش یافت.

لوموند به نقل از محمد صدر هاشمی‌نژاد، بانکدار ایرانی نوشته است: " در سال‌های جنگ پشیزی نداشتیم. هزاران جوان با انتظارات فراوان از جنگ برمی‌گشتند و کارخانه‌ای نبود تا آنها را به کار گیرد." اما به گفته او در همان زمان سپاه پاسداران صاحب "دستگاه‌ها و تجهیزات سنگین" باقی‌مانده از جنگ بود و آنها را در مجموعه‌ای به نام " قرارگاه خاتم" جمع کرد و عده‌ای از جوانان را برای کار در آنجا جذب کرد.

پس از آن رفته‌رفته فعالیت‌های اقتصادی سپاه گسترش یافت و در دوره احمدی‌نژاد به اوج رسید و کاملا علنی شد.

سایت ویکی‌لیکس در سال ۲۰۱۰ با انتشار اسنادی از شرکت مخابرات ایران، شرکت سرمایه‌گذاری غدیر، پالایشگاه اصفهان، بانک پارسیان، صنایع پتروشیمی، معادن فلزات، بانک‌های صادرات، ملت و تجارت، صنایع دریایی صدرا، بانک سینا، تراکتور سازی تبریز و داروسازی جابرحیان به عنوان تعدادی از بخش‌های خریده شده توسط سپاه نام برده بود.

همچنین براساس این اسناد بانک قوامین، بانک مهر، موسسه اعتباری نیروهای مسلح، موسسه انصارالمجاهدین، موسسه مالی و اعتباری ثامن الائمه و موحدین و عسگریه از جمله بانک‌های متعلق به سپاه پاسداران هستند.

هرچند تاکنون بسیاری از مقامات اعتراضاتی به این حضور داشته‌اند، اما به نظر می‌رسد تغییری در این نفوذ به وجود نیامده است.

احمدی‌نژاد در دورۀ دوم ریاست جمهوری خود با اشاره به گذرگاه‌های مرزی تحت کنترل سپاهیان، آنها را "برادران قاچاقچی خودمان" خوانده بود.

احمد توکلی، نماینده اصولگرای مجلس در سال ۱۳۹۲ خواستار "تصمیم قاطع حاکمیت" درباره حضور نظامیان در اقتصاد شده و گفته بود که "دیگر به راحتی نمی‌شود آنها را از اقتصاد خارج کرد."

اما بلافاصله پس از این سخنان، رحیم صفوی، مشاور و دستیار علی خامنه‌ای در یک گفت‌وگوی تلویزیونی با اشاره به حضور سپاهیان در فعالیت‌های "سازندگی" گفته بود که این نهاد با "نبوغ" خود برای کمک به دولت‌ها، مردم و سازندگی فعالیت کرده است.

وی همچنین گفته بود که در اعتراضات دانشجویی تیرماه ۷۸ وقتی حسن روحانی، دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی مسئولیت کار را به سپاه سپرد "سپاه بدون هیچ خونریزی، ظرف کمتر از پنج ساعت، مسئله را تمام کرد."

با توجه به این اظهارات به نظر می‌رسد دامنه فعالیت‌ و نفوذ سپاه پاسداران از حوزه‌های دفاعی و اقتصادی فراتر رفته است.