تغییر شرایط در لیبی: ترکیه میدان‌دار، ژنرال حفتر در موضع ضعف

بعد از ١۴ ماه جنگ و تلاش، ژنرال خلیفه حفتر نتوانست طرابلس، پایتخت لیبی را فتح کند و ناچار به عقب‌نشینی شد. ترکیه در تحمیل  این ناکامی به حفتر نقش اساسی داشته است. حامیان مستقیم و غیرمستقیم ژنرال از این وضعیت خوشنود نیستند و کوشش می‌کنند تا با برقراری آتش‌بس، مانع از سقوط حفتر شوند. به نظر می‌رسد که اکثر قدرت‌های دخیل در آشوب لیبی به این نتیجه رسیده‌اند که رقابت دو جناح با جنگ به جایی نمی‌رسد و چاره‌ای جز تلاش دیپلماتیک نیست.

فتح شهر کوچک ترهونه توسط نیروهای دولت وفاق ملی، موازنۀ قدرت را به ضرر ژنرال حفتر تغییر داد REUTERS - ISMAIL ZITOUNY

در لیبی ژنرال خلیفه حفتر که زمانی بسیار رجزخوانی می‌کرد، در تنگنا قرار گرفته و با تحمل چند شکست در عرصۀ نظامی، مجبور به عقب‌نشینی شده است. در مقابل، فائز سراج، نخست‌وزیر دولت وفاق ملی گفته است که به طور قطع "بازپس‌گیری تمامی خاک لیبی" را به انجام خواهد رساند. در حال حاضر نیروهای وابسته به دولت وفاق ملی عملیات را برای فتح شهر سِرت ادامه می‌دهند. آنان در این مسیر، با فتح شهر کوچک تَرهونه، وضعیت نظامی را به نفع خود تغییر دادند. شهر ساحلی "سِرت" از نظر دو جناح درگیر "موقعیت استراتژیک" دارد و تسخیر آن می‌تواند آغاز نفوذ نیروهای دولت وفاق ملی به شرق کشور باشد.

در جنگ لیبی، ژنرال حفتر شرق کشور را در اختیار دارد و دولت وفاق ملی مناطق غربی و به ویژه پایتخت (طرابلس) را. دولت وفاق ملی به رهبری فائز سراج، از طرف سازمان ملل متحد به رسمیت شناخته شده و به غیر از ترکیه، توسط قطر نیز حمایت می‌شود. در طرف مقابل، روسیه، مصر، امارات متحد و چند کشور اروپایی از حفتر حمایت می‌کنند. در این میان اروپاییان، و بخصوص فرانسه، رفتاری دوگانه و گاه مبهم داشته‌اند. آنان نمی‌توانند رسمیت یافتن دولت وفاق ملی از سوی سازمان ملل متحد را نادیده بگیرند، اما در عین حال با توجه به واقعیات منطقه و منافع سیاسی، ترجیح می‌دهند که از نیروهای حفتر حمایت کنند.

آنکارا و مسکو: بازیگران اصلی

شب گذشته – دوشنبه ٨ ژوئن/١٩ خرداد – رجب طیب اردوغان و دونالد ترامپ، رؤسای جمهوری ترکیه و آمریکا، طی یک گفتگوی تلفنی پذیرفتند که "همکاری تنگاتنگ" را در مورد لیبی ادامه دهند. بعد از این گفتگو، اردوغان ابراز امیدواری کرد که در مورد لیبی "فصل تازه‌ای از همکاری‌های آنکارا و واشنگتن آغاز شود".

آمریکا که تاکنون سیاست سرگردان و مرددی را در مورد لیبی دنبال کرده، گاه عملاً به نفع ژنرال حفتر گام‌هایی برداشته و گاه تلاش‌های گسسته‌ای در جهت برقراری آتش‌بس انجام داده است. حال، به نظر می‌رسد که اردوغان می‌خواهد ترامپ را تماماً به جناح خود بکشاند. البته اردوغان که بر اهمیت نقش مسکو به خوبی آگاه است، تأکید کرد که در مورد وضعیت لیبی باید با پرزیدنت پوتین نیز گفتگوهایی داشته باشد.

مسکو متهم شده که هزاران مزدور را برای پشتیبانی از ژنرال حفتر به لیبی اعزام کرده است. اما ترکیه هم با گشاده‌دستی سلاح‌های پیشرفته‌ای در اختیار دولت وفاق ملی قرار داده است. گفته می‌شود که پهپادهای ساخت ترکیه و سامانه‌های ضدهوایی که ترک‌ها به دولت وفاق ملی داده‌اند، در تغییر مسیر جنگ لیبی بسیار مؤثر افتاده است.

چگونه ورق برای ژنرال حفتر برگشت

تا چندی پیش روسیه، مصر، امارات متحد عرب و حتی فرانسه چشم‌انتظار پیروزی حفتر بودند. این رهبر نظامی که بیش از یک سال پیش (آوریل ٢٠١٩) عملیات نظامی را برای تسخیر پایتخت آغاز کرد، اطمینان داشت که طی چند هفته به هدف خود خواهد رسید، اما اینک به وضعی افتاده که پیشنهاد مذاکره برای آتش‌بس را رد نمی‌کند.

اما رسانه‌های دولتی ترک که معمولاً از "حفتر کودتاگر" سخن می‌گویند، خبر داده‌اند که اردوغان در مورد حضور این ژنرال لیبیایی در مذاکرات صلح آینده، نظر خوشی ندارد. البته انجام چنین مذاکراتی هنوز قطعیت نیافته ولی کشورهای حامی حفتر برای برقراری آتش‌بس و مذاکرات صلح سخت به تکاپو افتاده‌ند. از جمله مصر که در کنار روسیه و اماراتی‌ها همواره از ژنرال حفتر پشتیبانی کرده، حالا جلودار پیشنهاد آتش‌بس شده است. اما به هرحال هر نوع مذاکرۀ احتمالی و سرنوشت جنگ و صلح در لیبی، قبل از همه در دست مسکو و آنکارا است.

بازی بی‌سرانجام فرانسه

فرانسه با اینکه بعد از مداخلۀ مستقیمش در عملیات نابودی معمر قذافی، رفتار "بی سر و صدا" و محتاطانه‌ای پیش گرفت اما همچنان برای لیبی اهمیت فراوان قائل است. امانوئل ماکرون از آغاز دورۀ ریاست جمهوری‌اش پروندۀ لیبی را از نزدیک دنبال کرده وآن را در الویت قرار داده است. وی حتی طرفین اصلی دعوا را دو بار به پاریس دعوت کرد، بلکه نقش میانجی و حلال مشکلات را به خود اختصاص دهد. اما این تلاش‌های دیپلماتیک نتیجه‌ای نداد و کم‌کم حمایت فرانسه از یک طرف دعوا – یعنی ژنرال حفتر – علنی‌تر شد.

دولت فرانسه در این پرونده خود را "واقع‌بین" می‌داند: حفتر همچنان بخش اعظم خاک لیبی را در اختیار دارد. علاوه بر این کارشناسان نظامی و دیپلمات‌های فرانسوی معتقدند که نیروهای حفتر بهتر از پس "جهادیون" و اسلام‌گرایان منطقه  بر می‌آیند. پاریس نظری نیز به فعالیت‌ شرکت نفتی "توتال" در لیبی دارد و می‌کوشد که جایگاه این شرکت بزرگ فرانسوی را در بهره‌برداری از نفت و گاز لیبی مستحکم‌تر کند. با اینحال، شهرت فرانسه در لیبی از زمان سقوط رژیم قذافی و قتل فجیع او لکه‌دار شده است. هرچند هنوز هم اقدامات و تصمیم‌های نیکلا سارکوزی رئیس جمهوری وقت فرانسه در روند سقوط رژیم کاملاً روشن نیست، اما افکار عمومی، فرانسه را در مصائب سالهای اخیر لیبی مسئول می‌داند. افزون بر این رفتار دوگانۀ پاریس طی دو سه سال اخیر، باعث شده که دیپلماسی این کشور به رغم کوشش‌های فراوان در لیبی به حاشیه رفته باشد.

هفته‌نامۀ فرانسوی "لوپوئن" به دولت فرانسه و سایر کشورهای اروپایی توصیه می‌کند که برای رهایی از گرفتاری لیبی و پرهیز از شکل‌گیری "سوریۀ دوم"، به تلاش‌های دیپلماتیک پیگیر و بسیار جدی دست بزنند. به نوشتۀ این نشریه، صلح در لیبی نیازمند خلع‌سلاح همۀ گروه‌های شبه‌نظامی، پایان مداخلات خارجی و ازسرگیری صادرات نفت است. برای رسیدن به این هدف دشوار، مسکو و آنکارا باید بپذیرند که به جنگ پایان دهند و حداقل با برقراری آتش‌بس طولانی، فرصتی برای عادی‌سازی شرایط و رهایی لیبی از جهنم هرج و مرج و جنگ داخلی فراهم کنند.