واژه‌های فارسی در زبان روسی Parcours des mots persans en russe

زبان فارسی پس از اسلامی شدن ایران، از قرن چهارم هجری رفته رفته به یکی از زبان‌های اصلی جهان اسلام تبدیل شد و دیری برنیامد که از کرانه‌های اقیانوس هند تا سواحل دریای سیاه گسترده شد. این زبان در دوره‌ای از تاریخ خود توانست محمل آثار گران‌قدری در ادب و فرهنگ باشد و از این راه بود که در زبان‌های دیگر رخنه کرد.

DR

شنوندگان عزیز، سلام!
Chers auditeurs bonsoir

واژه‌های فارسی چگونه به زبان روسی راه یافته‌اند؟ به رغم کوشش‌های زبان‌شناسان و فرهنگ‌نویسان روس در جهت روشن کردن نحوۀ ورود بیشتر این واژه‌ها به زبان روسی، هنوز ناروشنی‌های زیادی در این زمینه وجود دارد. درست است که زبان روسی به سبب همجواری با زبان ترکی واژه‌های بسیاری را از این زبان به عاریت گرفته است، اما همۀ واژه‌هایی که از راه زبان ترکی به روسی راه یافته‌اند، ترکی نیستند. نخست این را بگویم که زبان روسی، چنان که کلود لِوی استروس در کتاب «نژاد و تاریخ» می‌گوید، به سبب همجواری با زبان‌های فنلاندی- اورالی و ترکی، نه تنها واژه‌های بسیاری را از این زبان‌ها به عاریت گرفته، بلکه از نظر آوایی نیز از آن‌ها اثر پذیرفته است. به همین سبب، بسیاری از واژه‌های فارسی موجود در زبان روسی به شیوۀ ترکی تلفظ می‌شوند و زبان‌شناسان روسی آن‌ها را از ریشۀ ترکی می‌انگارند.

Dans son essai « Race et Histoire », Claude Lévi Strauss met le doigt sur un phénomène linguistique intéressant : des langues de même origine ont tendance à se différencier les unes par rapport aux autres dans le même temps que des langues d’origines variées, mais parlées dans des territoires contigus, développent des caractères communs. C’est le cas de la langue russe qui s’est différenciée d’autres langues slaves pour se rapprocher, au moins par certains traits phonétiques, des langues finno-ougriennes et turques parlées dans son voisinage géographique immédiat. Il suffit de feuilleter un dictionnaire russe pour se rendre compte de l’étendue des emprunts de cette langue au turc. Cependant, une partie des mots considérés comme d’origine turque dans le russe est en réalité d’origine persane. On sait que depuis la nuit des temps, le turc et le persan ont échangé beaucoup de mots et d’expressions. Et c’est par le turc que la plupart des mots persans sont entrés en russe

با مطالعۀ فرهنگ ریشه‌شناختی زبان روسیِ ماکس واسمِر، زبان شناس آلمانیِ زادۀ روسیه، بسیاری از واژه‌های فارسی موجود در زبان روسی را می‌توان شناسایی کرد. برخی از این واژه‌ها یک راست از زبان فارسی وارد زبان روسی شده‌اند. اما بیشتر آن‌ها واژه‌هایی هستند که از راه زبان‌های ترکی به روسی راه یافته‌اند. برای مثال، آلیچه (алыча) که از زبان ترکی آذربایجانی به روسی راه یافته، در اصل، همان آلوچۀ فارسی است. یا اربوز (арбуз) همان خربزۀ فارسی است که در ترکی عثمانی به صورت کارپوز (karpuz) و در ترکی آذربایجانی به صورت قارپیز (qarpız) درآمده است. البته این واژه را در زبان‌ترکی و روسی به جای هندوانۀ فارسی به کار می‌برند. خربزۀ فارسی را در ترکی کاوون (kavun) می‌گویند. اینکه در قدیم هندوانه را که همان هندویانه است، در فارسی خربزه می‌گفتند، موضوع جداگانه‌ای است.

Max Vasmer, linguiste allemand né en 1886 en Russie et mort en 1962 en Allemagne, s’était intéressé à l’étymologie et à l’histoire des peuples slaves. Dans son dictionnaire étymologique de la langue russe, on découvre beaucoup de mots persans dont un grand nombre est considéré comme turc pour la simple raison que ces mots sont entrés en russe par l’intermédiaire du turc et avec sa manière d’articulation. C’est ainsi que « alycha », qui indique la cerise-prune en russe, est un mot persan. Ce mot que l’on prononce en persan « aluche » est sûrement entré en russe par l’intermédiaire du turc azéri. Quant au mot persan « bakhchech », qui se prononce en russe « bâkchich », et en français « bakchich », les Turcs le prononcent « bahşiş”. Cela montre bien que le français et le russe l’ont repris du turc. Certains pensent que c’est par l’intermédiaire du français ou d’autres langues européennes que ce mot est entré en russe. Mais comme sa prononciation en russe est plus proche de celle en turc, il est fort probable que le russe l’ait repris de celui-ci

واژۀ آمبار (амбар) نیز که همان انبار فارسی است، پیداست که از ترکی آذربایجانی به روسی راه یافته است. شکی نیست که واژۀ بخشش نیز که در روسی باکشیش (бакшиш) تلفظ می‌شود، یا از ترکی آذربایجانی به آن زبان راه یافته است و یا از زبان ترکی عثمانی. زیرا در هر دو زبان آن را «باحشیش» (bahşiş) تلفظ می‌کنند. واژۀ باخچه (бахча) در روسی که همان باغچۀ فارسی است، در ترکی آذربایجانی باخچا (Baxça) و در ترکی عثمانی باحچه (Bahçe) تلفظ می‌شود. البته این واژه در روسی به معنای «جالیز» یعنی کشت‌زارِ خربزه و هندوانه و خیار به کار می‌رود. روس‌ها از این واژه اسم و صفت نیز ساخته‌اند مانند باخچه وُد (бахчевод) یعنی جالیزبان یا باخچه وُدستْوُ (бахчеводство) یعنی جالیزبانی.

Le mot « âmbâr » en russe qui indique la grange ou l’entrepôt, est sûrement arrivé dans cette langue par le biais du turc azéri, car la prononciation dans les deux langues est identique. L’origine du mot est persane et il se prononce « anbâr ». Les Russes ont fait dériver de ce mot le mot « âmbârni » qui signifie le grenier. Le mot « bâshtân » qui indique le verger est une déviation phonétique du mot « bostân », mais contrairement à ce que pense Max Vasmer, il est incontestablement entré en russe par l’intermédiaire d’une autre langue que le turc, car en turc il se prononce de la même manière qu’en persan. Il y a aussi des mots persans dont la signification change quand ils arrivent en russe, comme «bâlâkhâneh» qui signifie en persan la partie haute de la maison ou la pièce située sous le toit, qui est devenu « bâlâgân » en russe, et qui de nos jours signifie « farce ». Et il paraît que le mot «barbacane» en français et le mot « barbican » en anglais sont eux aussi les formes modifiées du mot persan bâlâkhâneh

واژه‌های فارسی دیگری نیز از راه زبان‌های ترکی وارد زبان روسی شده‌اند که می‌توان از میان آن‌ها به پولاد، انجیر، کشمش و پارچه اشاره کرد. فولاد به صورت بولات (булат) درآمده است. این واژه در روسی معناهای گوناگون دارد. تیغ و شمشیر فولادی منقش را به این نام می‌خوانند. «پارچۀ پُر نقش و نگار» را نیز بولات می‌گویند. شاید به این دلیل که این فلز در آغاز از راه ساخته‌های پولادین مانند کارد و شمشیر منقش در روسی رایج شده است. در روسی از آن صفت نیز ساخته اند. بولاتنی (булатный) یعنی پولادین و نیز دارای نقش و نگار. انجیر فارسی به صورت «اینژیر» (инжир) در آمده که پیداست از ترکی به روسی راه یافته است. در ترکی اینجیر تلفظ می‌کنند. کشمش با تلفظ ترکی آذری به صورت کیشمیش (кишмиш) وارد روسی شده است و معنای انگور سلطانی می‌دهد. پارچه به صورت پارچا (парча) یعنی با تلفظ ترکی به روسی راه یافته و معنی «دیبای زربفت» می‌دهد.

Il y a également des mots persans qui sont entrés en russe par l’intermédiaire du français comme le mot « sérail » qui est devenu « seral’ » (сераль). Le français l’a repris du turc. C’est aussi le cas du « pyjama » (пижама) que les Russes prononcent exactement comme les Français. L’origine du mot est « pâydjâmeh », un mot persan qui signifie « habit couvrant les jambes » et qui est d’abord entré dans le hindi et de là en anglais, puis de l’anglais en français. Et c’est également le cas de « perkal’ » (перкаль). Le mot « percale » en français vient de « pargâreh », une sorte d’étoffe en coton

زبان فارسی پس از اسلامی شدن ایران، از قرن چهارم هجری رفته رفته به یکی از زبان‌های اصلی جهان اسلام تبدیل شد و دیری برنیامد که از کرانه‌های اقیانوس هند تا سواحل دریای سیاه گسترده شد. شکی نیست که اقوام غیرایرانی به ویژه خاندان‌های ترک در گسترش آن چه در شبه قارۀ هند و چه در آسیای صغیر سهم عمده داشتند. اما علت اصلی گسترش آن را در این حقیقت باید جست که این زبان در دوره‌ای از تاریخ خود توانست محمل آثار گران‌قدری در ادب و فرهنگ باشد و از این راه بود که در زبان‌های دیگر رخنه کرد.

Après l’islamisation de l’Iran au 7e siècle, il a fallu attendre presque trois siècles afin que le persan se réveille et devienne petit à petit une des langues fondamentales du monde musulman. A partir du 10e siècle elle commence à étendre son empire. Bien que les dynasties turques aient facilité son extension depuis l’Inde jusqu’à la mer Noire, il faut rechercher la raison principale de son prestige dans le fait qu’elle est devenue pendant une période de son histoire une langue véhiculaire de la littérature et de la culture. C’est ainsi que son lexique a pu pénétrer les autres langues se trouvant dans son voisinage géographique

شاد و خرم باشید!

Je vous souhaite santé, bonheur et prospérité
Et j’espère vous retrouver dans la prochaine émission