هما ناطق، تاریخنگار و پژوهندۀ بزرگ ایرانی در بیست و دوم دی ماه ۱۳۹۴ (اول ژانویه سال ۲۰۱۶) در روستای "آرو" در فرانسه چشم از جهان فروبست. بدون شک، بررسی ابعاد مختلف تلاش فکری و پژوهشی هما ناطق در عرصۀ تاریخ، فرهنگ، ادبیات و جامعه و سیاست در این مجال نمی گنجد و بدون شک، مقام علمی و انتقادی هما ناطق، جایگاه، میراث و دستاوردهای او در عرصۀ تاریخنگاری خود به موضوع کنکاش ها و پژوهش های نسل آتی بدل خواهند شد.
با این حال، برای اشاره به یکی دو مورد از ابعاد زندگی روشنفکری هما ناطق در تبعید به دیدار بهمن امینی ناشر آثار فارسی هما ناطق طی این دوره رفتیم. دیگر عاملی که موجب این دیدار و گفتگو شد آشنایی و همکاری خود بهمن امینی با نشریۀ سیاسی-نظری "زمان نو" در سال های ۱۹۸۰ است که در پیدایی و انتشار آن هما ناطق نقشی مهم داشت.
بهمن امینی از جمله گفته است :
آشنایی نزدیک من با هما ناطق در نخستین سال های ۱۳۶۰ و با انتشار نشریۀ "زمان نو" در پاریس آغاز می شود. همین آشنایی است که بعداً زمینۀ همکاری و دوستی بیشتر مرا با خانم ناطق اینبار به عنوان ناشر آثار وی فراهم کرد.
پیش از خلق این آثار، هما ناطق در آغاز دورۀ تبعید نویسندۀ مقالات بسیار مهم و تک نگاری های بکر و بی سابقۀ پژوهشی بود که پاره ای از آنها در نشریۀ "زمان نو" و برخی دیگر از آنها در دیگر نشریات آن دوره به ویژه نشریۀ "الفباء" (به سردبیری زنده یاد غلامحسین ساعدی) و همچنین نشریۀ "دبیره" منتشر شدند که به کوشش خود خانم ناطق و رهام اشه پس از توقف "زمان نو" انتشار یافت.
اگر چه در این مقالات گاه خانم ناطق به برخی پژوهش هایی که در دست تهیه و انجام داشت اشاراتی می کرد، اما، تقریباً همۀ این مقالات موجودیت مستقل و منحصر بفردی داشتند. برای نمونه، یکی از این مقالات که (بر اساس اسناد به جا مانده از زنده یاد مصطفی شعاعیان) در نشریۀ "آرش" به چاپ رسید به تاریخ جنبش دانشجویی اختصاص دارد.
بعد از "زمان نو" هما ناطق و آقای رهام اشه نشریۀ "دبیره" را طی چند سال متوالی منتشر کردند که مجله ای وزین و علمی در حیطۀ تاریخ و فرهنگ ایران بود.
مشکلات تبعید و به ویژه پیشرفت پژوهش های تاریخی خانم هما ناطق به توقف انتشار "دبیره" منجر شد.
در این دوره از تبعید (دورۀ دوم) خانم ناطق چهار کتاب مهم پژوهشی توسط "انتشارات خاوران" منتشر کرد، هر چند کتاب "کارنامه و زمانۀ میرزا رضا کرمانی" در همین دوره توسط یک مؤسسۀ دیگر به چاپ رسید.
با این حال، "انتشارات خاوران" چهار اثر مهم خانم ناطق را منتشر ساخت از جمله "ایران در راهیابی فرهنگی" که اولین اثر مهم منتشر شدۀ خانم ناطق در خارج است که ابتدا با سرمایه خود او توسط مؤسسۀ "پیام" چاپ شد و سپس با سرمایه "انتشارات خاوران" تجدید چاپ و منتشر شد.
در این کتاب هما ناطق بر پایۀ اسناد تازه ای که به دست آورده بود دورۀ محمدشاه قاجار و صدرات میرزا آقاسی را از نو بررسی می کند و نشان می دهد که چرا نگاه تاریخی نسبت به این دوره – که یک دورۀ مهم شکوفایی فرهنگی و مدارای دینی است – رویهمرفته اشتباه بوده است.
کتاب دومی که من از خانم هما ناطق در خارج منتشر کردم، اثری است که او بر اساس اسناد امین الضرب و با عنوان "بازرگانان در دادوستد با بانک شاهی و رژی تنباکو" منتشر کرد.
این کتاب تلاش های بورژوازی نوپای ملی ایران را برای موجودیت یافتن و همچنین اقدامات قدرت های خارجی (روسیه و انگلیس) و دستیاران داخلی شان، یعنی دربار فاسد قاجار و روحانیت شیعه را برای نابود کردن این بورژوازی نشان می دهد. برای نوشتن این اثر –همانند دیگر آثارش – خانم هما ناطق همۀ اسناد تاریخی در دسترس را می دید و واکاوی می کرد.
هنگامی که خانم ناطق کتاب "کارنامۀ فرهنگی فرنگی ایران" را می نوشت پس از بررسی موشکافانۀ اسناد دست اول نیکلا (کنسول فرانسه در تبریز در دورۀ نهضت مشروطیت) به نقش "آلیانس فرانسه" یا مدارس فرانسوی در بسط و توسعۀ زبان و فرهنگ تجدد در ایران پی می برد. خود خانم ناطق روایت می کرد که برای تحقیق در این زمینه به "انستیتو کاتولیک فرانسه" مراجعه می کند و برغم مخالت های اولیه مسئولان این نهاد عاقبت پس از سماجت ها و پی گیری های فراوان به اتاق و میز کوچکی در این انستیتو برای بررسی اسناد دست اول دست می یابد.
خانم ناطق، هفته ها و ماهها از این اسناد تا مرز فلج شدن از ناحیۀ دست رونویسی کرد و بر پایۀ این اسناد در اثری جداگانه نشان داد که چگونه صد، صد و پنجاه سال پیش ایران و روشنفکران ایرانی آن زمان می کوشیدند وارد دنیای جدید بشوند، در حالی که با مخالفت و دشمنی روحانیت روبرو می شدند که این تلاش را تهدیدی علیه موجودیت خود می دانست.
اثر آخری که من از خانم ناطق منتشر کردم به حافظ و موسیقی اختصاص دارد. هما ناطق تنها یک موّرخ بزرگ نبود، او ادیب و نویسنده ای مهم نیز بود و به همین دلیل حافظ را بسیار خوب می شناخت و دوست می داشت و با موسیقی نیز آشنایی عمیق داشت. در کتاب "بزم حافظ خوشخوان" هما ناطق کوشید تا نشان بدهد که بسیاری از ابیات و غزل های حافظ نشان دهندۀ آشنایی و تسلط او بر دستگاه های آوازی ایران در آن دوره است. من شاهد بودم که برای این تحقیق خانم ناطق نسخه های مختلف دیوان حافظ را گاه به بهای گزاف تهیه می کرد، زیرا می خواست سخنانش همواره مستند بمانند…
دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید
آبونه شوید