صد سالگی جاز (٢): چگونه موسیقی مردمی، به موسیقی "روشنفکری" تبدیل شد

موسیقی جاز وقتی در آغاز سدۀ بیستم از جنوب آمریکا شروع شد و در سراسر ایالات متحده و سپس در تمام دنیا پخش شد، به عنوان موسیقی "مردم‌پسند" شناخته شد. در سال‌های جنگ و عسرت و بحران اقتصادی، آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها به جاز پناه می‌بردند تا لحظاتی را بدون دغدغه، خوش بگذرانند. اما از جنگ دوم به بعد، گرایش‌ها و فکرهای تازه‌ای در موسیقی جاز به وجود آمد...

جان کولترین، نوازندۀ بزرگ ساکسوفون

چارلی پارکر (١٩٢٠-١٩۵۵) را نقطۀ عطفی در سرگذشت جاز می‌دانند. مقایسۀ آثار او با موسیقی جاز دهۀ بیست و سی میلادی، بلافاصله تفاوت را روشن و برجسته می‌کند: نسبت به نغمه‌هایی که از ساز نابغه‌ای چون لویی آرمسترانگ برمی‌آمد، موسیقی پارکر سریع‌تر، عصبی‌تر و بسیار پیچیده‌تر است. ملودی‌های معروف آرمسترانگ را هر شنونده‌ای می‌تواند به راحتی زمزمه کند، اما جملات بی‌پایان چارلی پارکر به آسانی در یاد نمی‌ماند. موسیقی انگار در حرکت‌هایی بی‌انتها، بالا و پایین‌ می‌رود اما به نقطۀ مشخصی نمی‌رسد. بداهه‌نوازی‌ها گاه به معنای دقیق سرگیجه‌آور می‌شوند. چارلی پارکر به حالتی خلسه‌وار می‌رفت و انگار در مارپیچ‌های صدای ساکسوفون گم می‌شد.

پارکر و "انحطاط موسیقی"

نسل پارکر و نوازندگان بزرگی که بعد از او آمدند، اهل تفکر و تعمق و تجربه بودند. حتی کسانی که مثل پارکر کودکی و تربیت آشفته داشتند، بر خلاف گذشتگان، به جایگاه تحقیرآمیز "مطربی برای سفیدپوست‌ها" قناعت نکردند و به جستجو و پرسش پرداختند. موسیقی چیست؟ هنر چیست؟ وظیفۀ هنرمند کدامست؟

علاقۀ چارلی پارکر به موسیقی‌دانان کلاسیک و بخصوص شیفتگی‌اش به استراوینسکی مشهور است. او وجه اندیش‌مندانه و عالمانۀ موسیقی اروپایی را دریافته بود و آرزو داشت که جاز را به همان مقام برساند. به همین دلیل هم در اواخر عمر، از موسیقی جدید و سبک تازه‌ای که کم‌کم "بازار" را مجذوب می‌کرد سخت آزرده بود. پارکر مقدمات راک اند رول و شکل‌های بیش از حد ساده‌شدۀ موسیقی زمانۀ خود را می‌دید و آن را رد و حتی تحقیر می‌کرد. از نظر او این نوع موسیقی که جوان‌ها برایش سر و دست می‌شکستند، انحطاط موسیقی بود.

پارکر با مواد مخدر تقریباً خودکشی کرد و انفجار جهانی راک اند رول را که از نگاه او تنزل مقام موسیقی بود، به چشم ندید.

اما با وجود اوج گرفتن موسیقی "جوان‌پسند" که بازاری بی‌سابقه برای کمپانی‌های صفحه‌پرکنی ایجاد کرد، موسیقی "جاز روشنفکرانه" هم راه خود را ادامه داد. شاید حتی این دو پدیده به هم مربوط باشند: با آمدن موسیقی‌های جدید مردمی، جاز به خواص پناه برد.

جان کولترین و سلوک معنوی

جان کول‌ترین* (۱۹۲۶- ۱۹۶۷) هم که بعد از چارلی پارکر به شهرت رسید، مثل او ساکسوفون می‌زد اما بر خلاف وی توانست خود را از اعتیاد نجات دهد. کول‌ترین هم عمیقاً اعتقاد داشت که موسیقی متعالی نیاز به اندیشیدن و سلوک معنوی دارد. او را امروزه یکی از بانیان جریان "جاز آزاد" (Free Jazz) می‌دانند. اما کول‌ترین را باید قبل از هر چیز، یکی از بزرگ‌ترین نوازندگان سدۀ بیستم به طور مطلق دانست. تمام لحظات عمر او با توجه وسواس‌گونه به جزییات فنی ساز و در تلاش برای یافتن صوتی یگانه گذشت...

پارکر و کولترین همچنان به دورانی متعلق‌اند که سیاهان آمریکا - آنهم نوازنده – حتی خواب ورود به دانشگاه را نمی‌دیدند. اما زمانه عوض شد و با اوج گرفتن جنبش مدنی آمریکایی‌ها در دهۀ شصت میلادی، تحولات بزرگی در زندگی سیاهان رخ داد.

*John Coltrane