محمدرضا شجریان درگذشت؛ مروری بر نیم قرن کارنامۀ هنرمندی که صدایش بر موسیقی آوازی ایران جان بخشید

محمدرضا شجریان، اسطورۀ آواز و موسیقی ایران، پس از چندین سال مبارزه با بیماری سرطان، روز پنجشنبه ١٧ مهر، در سن ۸۰ سالگی، در بیمارستان جم تهران، چشم از جهان فروبست.

محمدرضا شجریان اسطورۀ آواز و موسیقی ایران © DR

محمدرضا شجریان که به دلیل عوارض ناشی از ابتلا به بیماری سرطان کلیه، عصر روز یکشنبه ١٣ مهر، به بیمارستان جم تهران منتقل شده ودر بخش مراقبت های ویژه بستری بود، روز پنجشنبه ١٧ مهر، در سن ۸۰ سالگی از دنیا رفت.

همایون شجریان فرزند او، در تأیید این خبر، با انتشار عکسی سیاه در حساب کاربری خود در اینستاگرام نوشت: «خاک پای مردم ایران به دیدار معشوق پرواز کرد».

در کارنامۀ ۵۰ سالۀ فعالیت هنری محمدرضا شجریان که در میان دوستداران خود با عنوان "خسرو آواز ایران" شناخته می شود، حجمی حیرت‌انگیز از هنرِ آوازی، چه در کمیت و چه در کیفیت، به چشم می خورد که در نوع خود همتایی ندارد و همراهی و همگام شدن او با مردم در کوران حوادث اجتماعی، به ویژه در یک دهۀ اخیر، وی را در جایگاه هنرمند ملی این مرز و بوم قرار داده است.

در گرامیداشت یاد و نام همیشه جاودانِ این هنرمند که صدایش نزدیک به نیم قرن بر موسیقی آوازی ایران، جان بخشید، فرازهایی از کارنامۀ درخشان هنری وی را مرور می کنیم.

از تلاوت قرآن در رادیو در دوران کودکی تا کشف دنیای آواز و موسیقی در نوجوانی

محمدرضا شجریان، در نخستین روز مهرماه سال ۱۳۱۹ در مشهد، چشم به جهان گشود. او در کودکی تحت تعلیم پدرش مهدی شجریان که از قاریان برجستۀ قرآن بود، خواندن قرآن را فراگرفت و خود نیز به یکی از شناخته شده ترین قاریان خراسان تبدیل شد به طوریکه در سال ۱۳۳۱ و زمانی که تنها ۱۲ سال داشت، برای نخستین بار صدای تلاوت قرآن او از رادیوی خراسان پخش شد.

وی در سال ۱۳۳۸ در دانشسرای مقدماتی مشهد، مشغول به تحصیل شد و پس از دریافت دیپلم دانشسرای عالی، به استخدام آموزش و پرورش درآمد؛ اما علاقۀ وافر او به آواز و موسیقی ایرانی، باعث شد تا در این زمان فراگیری ساز سنتور را نزد استاد جلال اخباری آعاز کند.

محمدرضا شجریان شش سال پس از ازدواج با فرخنده گل افشان به همراه دو فرزندش راحله و افسانه، در سال  ۱٣۴۶ از مشهد به تهران رفت. او در همین سال با احمد عبادی نوازندۀ برجستۀ سه تار آشنا شد و در کلاس های آواز استاد اسماعیل مهرتاش موسیقیدان ایرانی شرکت نمود.

وی همچنین برای آموختن خوشنویسی نزد ابراهیم بوذری در انجمن خوشنویسان ایران رفت و از سال ۱۳۴۷ نیز خوشنویسی را نزد حسن میرخانی از اساتید صاحب سبک در نستعلیق معاصر ایرانی ادامه داد به طوریکه در سال ۱۳۴۹ درجۀ ممتاز خوشنویسی را به دست آورد. سال ها بعد، شجریان هنر خوشنویسی خود را در نگارش بروشور و اشعار حافظ در آلبوم "بیداد" به کار گرفت.

از نخستین اجرای آواز در برنامۀ "گل ها" تا یادگیری سنتور و ردیف های آوازی

محمدرضا شجریان ۲۷ ساله بود که برای نخستین بار صدای آوازش در یک برنامۀ مهم و رسمی موسیقی در ایران پیچید؛ آشنایی او با رضا ورزنده نوازندۀ برجستۀ سنتور، به اجرا و ضبط نخستین برنامۀ او در رادیوی ایران در قالب "برگ سبز شمارۀ ۲۱۶" در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۴۶ منجر شد که نقطۀ آغازی بود برای هنرمندی که نزدیک به نیم قرن صدایش بر موسیقی آوازی ایران، جان بخشید. این آواز که در نغمۀ افشاری و با غزلی از حافظ با مطلع "ما سرخوشان مست دل از دست‌داده‌ایم/ همراز عشق و همنفس جام باده‌ایم"، شروع می شد؛ داوود پیرنیا تهیه کنندۀ سختگیر برنامۀ گل‌ها را بدون تأمل، چنان تحت تأثیر قرار داد که در همان نخستین ملاقات، شجریانِ جوان را به استودیو معرفی نمود.

نخستین اجرای شجریان در برنامۀ گل‌ها، او را به عنوان خواننده‌ای با صدای شش‌دانگ به جامعۀ موسیقی و نوازندگان و آهنگسازان معرفی کرد و همین ویژگی سبب شد تا او در مدت حضور خود در رادیو و تلویزیون قبل از انقلاب، اجراهای فراوانی داشته باشد که تعداد آنها بیش از ۲۰۰ اجرا ذکر شده است.

محمدرضا شجریان در توضیح اینکه تا سال ۱۳۵۰ با نام مستعار "سیاوش بیدکانی" در رادیو فعالیت داشته، گفته است: «پدرم به عنوان یک چهرۀ مذهبی در مشهد از شهرت و محبوبیت خاصی برخوردار بود و به احترام او ترجیح دادم برای فعالیت های موسیقایی خود از نام مستعار استفاده کنم».

وی در سال ۱۳۵۰ با فرامرز پایور آشنا شد و یادگیری سنتور و ردیف های آوازی "ابوالحسن صبا" را نزد وی دنبال کرد. در همین سال با هوشنگ ابتهاج آشنا شد و در برنامۀ "گلهای تازه" در رادیو با او به همکاری پرداخت. پس از آن شیوۀ آوازی سید حسین طاهرزاده را نزد نور علی خان برومند فراگرفت. نورعلی خان برومند که از نوازندگان و اساتید برجستۀ موسیقی ایرانی بود، جنس صدای شجریان را شناخت و به او آموخت که باید روی شیوۀ آوازی اصفهان قدیم کار کند.

در این بازۀ زمانی، آنچه به آموزه های شجریان جهت داد، آشنایی با عبدالله دوامی مهمترین راوی ردیف های آوازی ایران بود که او را با شیوه های تصنیف خوانی و نیز ردیف های موسیقی آوازی ایران به خوبی آشنا ساخت. شجریان در خاطرات خود در کتاب "راز مانا"، از ضبط تمامی تصنیف‌های قدیمی با صدای عبدالله دوامی خبر داده است و اینکه قرار بود آنها را در سال‌های اولیۀ دهه هشتاد در موسسه "دل‌آوا" (شرکت موسیقایی شجریان) منتشر سازد.

دهۀ ۵۰؛ آغاز فصلی تازه در کارنامۀ هنری شجریان

او در سال ۱۳۵۲ به همراه گروهی از هنرمندان همچون محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، جلال ذوالفنون و داوود گنجه ای، به عضویت مرکز حفظ و اشاعۀ موسیقی به سرپرستی داریوش صفوت درآمد. در آن زمان تصنیف "داروَگ" را که مربوط به آهنگی از محمدرضا لطفی بر روی شعری از نیمایوشیج بود اجرا کرد. این تصنیف از نخستین تصنیف‌هایی است که در آن از شعر نو استفاده شده است.

ورود به مرکز حفظ و اشاعۀ موسیقی که هدفش را بازگشت به سنت‌های اصیل موسیقی ایرانی قرار داده بود، شجریان را به سمت اجراهایی در مراسم جشن هنر شیراز رهنمون ساخت؛ به طوریکه اجرای زندهٔ راست‌پنجگاه به همراه محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر،  در سال ۱۳۵۴ در جشن هنر شیراز،  که بعدها در یک آلبوم موسیقی با همین نام منتشر شد، مورد استقبال بسیار واقع شد؛ به ویژه آنکه در آن زمان راست‌پنجگاه به ندرت اجرا می شد و این دستگاه در حال فراموش شدن بود.

محمدرضا شجریان در مرداد ۱۳۵۷ رتبۀ نخست را در مسابقات تلاوت قرآن در کشور به دست آورد و با کناره گیری از رادیو به دلیل آنچه خود ابتذال فرهنگی خوانده است، در همان سال شرکت موسیقایی خود را به نام "دل آواز" تأسیس کرد و برای ادامۀ فعالیت ها خارج از رادیو و تلویزیون، در کانون چاووش با هوشنگ ابتهاج و محمدرضا لطفی همکاری نمود. در آن زمان محمدرضا شجریان به همراه شهرام ناظری در چند آلبوم مشترک از کانون چاووش آواز خواند که بیشتر آنها از جمله آلبوم "چاووش ۲"، دارای محتوایی انقلابی و میهنی بودند.

آشنایی او با محمدرضا لطفی، فصلی تازه را در کارنامۀ هنری شجریان رقم زد و به تولید برخی از شاخص ترین آثار موسیقی آوازی و بداهه خوانی در تاریخ موسیقی آوازی ایران تبدیل شد که از آن جمله می توان به تصنیف معروف "سپیده" (ایران ای سرای امید) با شعری از هوشنگ ابتهاج اشاره کرد که در کنسرت گروه شیدا در سال ۱۳۵۸ با آواز شجریان و به سرپرستی محمدرضا لطفی در دانشگاه ملی اجرا شد.

وی در سال ۱۳۵۸، دعای ربنا و همچنین مناجات مثنوی افشاری را به صورت بداهه و به قصد آموزش به هنرجویان خود خواند؛ این اثر بیش از سی سال در ماه رمضان به هنگام افطار در رادیو پخش شد و در کنار "اذان" موذن زادۀ اردبیلی، اکنون به عنوان یکی از مهمترین آثار مذهبی و در زمرۀ آثار ماندگار تاریخ موسیقی مذهبی ایران جای گرفته است. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، دعای "ربنا" با صدای شجریان را به عنوان اثر ملی به ثبت رسانده است.

از همکاری با پرویز مشکاتیان در دهۀ ۶۰ تا آواز "مرغ سحر" در دهۀ ۷۰

در سال های دهۀ ۱۳۶۰، شجریان همکاری گسترده ای را با پرویز مشکاتیان آهنگساز و نوازندۀ برجستۀ سنتور و سه تار، آغاز کرد که حاصل آن تولید آلبوم های شاخصی همچون "بیداد"، "آستان جانان"، "سر عشق"، "ماهور"، "نوا"، "دستان"، "گنبد مینا"، "دود عود"، "جان عشاق" و "قاصدک" بود. از میان این آثار، آلبوم "بیداد" به دلیل داشتن لحنی اعتراضی و محتوایی متأثر از شرایط اجتماعی و سیاسی ایران، با استقبال بسیاری از سوی عموم روبرو شد. شجریان همچنین در خلال این سالها به همراه گروه عارف به سرپرستی پرویز مشکاتیان، به اجرای کنسرت هایی در خارج از ایران پرداخت.

وی از سال ۶۸ با همکاری داریوش پیرنیاکان آهنگساز و نوازندۀ تار و سه تار، و جمشید عندلیبی آهنگساز و نوازندۀ نی، کنسرت های زیادی در خارج از ایران اجرا کرد. این گروه در سال بعد و برای کمک به زلزلۀ رودبار نیز به اجرای کنسرت‌هایی در دراروپا و آمریکا پرداخت. آلبوم های "پیام نسیم"، "دل مجنون" و "سرو چمان"، حاصل این دوران هستند.

او در سال ۱۳۷۰ خواندن آواز تیتراژ فیلم "دلشدگان" به کارگردانی علی حاتمی را بر عهده گرفت که از آثار درخشان و به یادماندنی او به شمار می رود. وی در سال ۱٣٧۱ با کتایون خوانساری ازدواج کرد که حاصل این ازدواج، پسری است به نام رایان که در کانادا متولد شده است.

اثر جاودان "مرغ سحر" با آهنگسازی مرتضی نی داوود، از جمله آثاری است که در آلبوم "پیام نسیم" منتشر شد. آلبوم "یاد ایام" نیز که حاصل کنسرتی در آمریکا در سال ۱۳۷۱ بود، نخستین آلبوم منتشر شده از همکاری وی با پسرش همایون شجریان بود که در سال ۱۳۷۴ انتشار یافت.

در این دوران، آلبوم های دیگری چون "رسوای دل"، "در خیال"، "معمای هستی"، "شب وصل" و همچنین آلبوم "عشق داند" که مربوط به بداهه خوانی و بداهه نوازی به همراه محمدرضا لطفی بود، منتشر شدند. شجریان در سال ۱۳۷۷ یکی دیگر از شاخص ترین آلبوم های خود به نام "شب، سکوت، کویر" را با آهنگسازی کیهان کلهر منتشر کرد که بر اساس موسیقی مقامی شمال خراسان با آواز محلی است.

او در سال ۱۳۷۸ جایزۀ پیکاسو را از سوی سازمان یونسکو دریافت کرد. در همین سال، شجریان همکاری خود را با حسین علیزاده، کیهان کلهر و پسرش همایون، آغاز کرد. آلبوم "زمستان است" بر اساس شعری از مهدی اخوان ثالت، نخستین آلبوم حاصل این همکاری است که در سال ۱۳۷۹ به صورت زنده در کالیفرنیا اجرا و ضبط شده بود؛ دو آلبوم "بی تو به سر نمی شود" و "فریاد" نیز محصول همکاری مشترک آنها است که هر دو آلبوم نامزد جایزۀ "گرمی" شدند.

دهۀ ۸۰ و انتشار تک آهنگ "زبان آتش" در حمایت از معترضان به نتایج انتخابات ریاست جمهوری؛ «صدای من صدای خس و خاشاک است»

گروه چهار نفرۀ محمدرضا شجریان با همراهی حسین علیزاده، کیهان کلهر و پسرش همایون، برای کمک به زلزله زدگان بم در سال ۱٣۸۲ کنسرتی برگزار کردند که با نام "هم نوا با بم" شناخته می شود و درآمد حاصل از فروش دی وی دی های این کنسرت نیز به پروژۀ باغ هنر بم که شجریان تأسیس کرده بود، اختصاص یافت.

همکاری شجریان با کیهان کلهر و حسین علیزاده تا سال ۱۳۸۴ ادامه یافت و آلبوم های دیگری چون "ساز خاموش" و "سرود مهر" نیز حاصل همکاری آنهاست. . او در سال ۱۳۸۶ با گروه آوا به همکاری پرداخت و آلبوم "غوغای عشق بازان" را منتشر نمود.

شجریان در سال ۱۳۸۷ گروه موسیقی "شهناز" را بنیان نهاد که این نام را به افتخار جلیل شهناز نوازندۀ نامی تار، انتخاب کرده بود. از جمله اعضای این گروه می توان به دخترش مژگان شجریان و مجید درخشانی نوازندۀ تار و سه تار اشاره کرد. از ویژگی های مهم این گروه، استفاده از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است. در سال ۱۳۸۹، او به همراه گروه شهناز یک تور کنسرت جهانی برگزار کرد.

در پی انتخابات پر حاشیۀ ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۸، که محمود احمدی نژاد در اشاره به معترضان به نتیجۀ انتخابات، عبارت "حس و خاشاک" را به کار برد، شجریان با خواندن تک آهنگ "زبان آتش" در حمایت از معترضان با شعری از فریدون مشیری و موضعگیری مطبوعاتی بر علیه محمود احمدی نژاد، به نماد جریانی مردمی بر ضد نتایج رسمی انتخابات مبدل شد و اعلام کرد که "صدای من در صدا و سیما جایی ندارد؛ صدای من صدای خس و خاشاک است و همیشه هم برای خس و خاشاک خواهد بود".

وی همچنین در نامه ای به عزت الله ضرغامی خواستار خودداری صدا و سیما از پخش آثار خود شد و گفت که صدا و سیما هیچ نقشی در تهیۀ آثار او نداشته است اما دو اثر "ربنا" و "مناجات افشاری" را به ملت ایران تقدیم و تأکید کرد که حساب این دو اثر از بقیۀ آثارش جداست. به دنبال شکایت رسمی شجریان از صدا و سیما، عده ای از مدیران صدا و سیما اعلام کردند که حتی ربنای شجریان هم در ماه رمضان از رادیو و تلویزیون ایران پخش نخواهد شد. این موضعگیری موجب شد تا شجریان به مدت ۱۵ ماه از وطن دور بماند و پس از ورود نیز اجازۀ هیچگونه فعالیت هنری به وی داده نشد و از اجرای کنسرت های او در ایران جلوگیری شد.

محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۹ آثار خطاطی خود را در نمایشگاهی در تالار وحدت به همراه منتخبی از خوش‌نویسان معاصر به نمایش گذاشت.

دهۀ ۹۰ ؛ رونمایی از سازهای ابداعی؛ ابتلا به بیماری سرطان

محمدرضا شجریان که مبدع چند ساز ابداعی جدید در موسیقی ایرانی است، در اردیبهشت ۱۳۹۰ در نمایشگاهی در تالار بهار خانۀ هنرمندان تهران، این سازها را رسماً به نمایش عمومی درآورد. نام برخی از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان، عبارتند از: صراحی، شهر آشوب، ساغر، کرشمه و سبو.

استاد شجريان هدف از ساخت سازهای ابداعی خود را ايجاد تنوع بيشتر و افزايش رنگ صداهاي گوناگون در اركستر عنوان كرده و گفته بود: «از ساغر به جاي تار باس و رباب و از صراحي به جاي ويولونسل در اركستر استفاده مي شود. هرچند که تولید سازهای ابداعی او، با انتقادهای بسیاری روبرو شد و در نشستی با حضور کارشناسانی چون جلال ذوالفنون و حسین علیزاده، سازهای ابداعی وی مورد نقد قرار گرفت.

در سال ۱۳۹۵، محمدرضا شجریان در پیامی ویدئویی برای تبریک نوروز، با چهره‌ای متفاوت و سری تراشیده حاضر شد و از ابتلای خود به بیماری سرطان خبر داد و از حضور مهمانی سخن گفت که پانزده سال است در تن او منزل کرده، مهمانی که ایرانیان بسیاری را اندوهگین کرد؛ مردمی که صدای شجریان را صدای اعتراض و فریاد می دانستند و به هنگام غم های سنگین و سترگ، از هر قشر و طبقه ای به صدایش پناه می بردند.

در همین سال، آلبوم "طریق عشق" اثر مشترک محمدرضا شجریان و پرویز مشکاتیان که در سال ۶۷ در پاریس اجرا شده بود، منتشر شد و همایون شجریان از آن در تالار وحدت رونمایی کرد. آلبوم "خراسانیات" اثر مشترک دیگری از این دو هنرمند نیز پس از گذشت سه دهه، در سال ۱٣۹۸ منتشر شد.

شجریان در سال ۱۳۹۳ نشان شوالیۀ ملی لیاقت را از سوی دولت فرانسه در سفارت این کشور در تهران دریافت کرد.

او در شهریور سال ۱۳۹٦ نشان عالی هنر برای صلح را دریافت کرد و در فروردین سال ١٣۹۸ نیز جایزۀ ویژۀ "خداوندگار موسیقی" از سوی بنیاد آقاخان به دلیل نقش آفرینی مستمر شجریان در غنی کردن میراث موسیقایی بشر به وی اهدا شد. این جایزه در جشنوارۀ سالانۀ موسیقی بنیاد آقاخان در شهر لیسبون پرتغال به او اهدا شد و دخترش مژگان شجریان به نیابت از پدر، این جایزه را دریافت کرد.

در فروردین ۹۸، اعضای شورای شهر تهران، با پیشنهاد نامگذاری خیابانی به نام محمدرضا شجریان، موافقت کردند و در این جلسه، تغییر نام بلوار فلامک جنوبی و شمالی در منطقه دو تهران، به نام محمدرضا شجریان به تصویب رسید.

برای شنیدن اثر جاودان "مرغ سحر" با صدای محمدرضا شجریان اینجا کلیک کنید.

برای شنیدن اثر به یادماندنی "گلچهره" در موسیقی فیلم دلشدگان، اینجا کلیک کنید.