به مناسبت سی‌امین سالگرد فروپاشی شوروی؛ ایران و جمهوری‌های آسیای میانه

شنبۀ گذشته چهارم دی ماه برابر با ۲۵ دسامبر سی‌امین سالگرد فروپاشیِ اتحاد جماهیر شوروی بود. ناپدید شدن آن کشور از صحنۀ ژئوپُلیتیک جهان و زاده شدن ۱۵ کشور تازه از بطن آن چرخشگاه بزرگی در تاریخ جهانی بود که پیامدهایش هنوز ادامه دارد.

Russian President Boris Yeltsin leads other leaders in applauding Soviet President Mikhail Gorbachev at a special session in Moscow of Russian Federation, Aug. 23, 1991 following Gorbachev's save return after the coup. (AP Photo/Alexander Zemlianichenko) AP - Alexander Zemlianichenko

ایران جزو کشورهایی بود که با فروپاشی شوروی از نظر ژئوپُلیتیک در وضعیت تازه‌ و مطلوبی قرار گرفت. این کشور از همسایگی‌ با روسیه چه در دوران امپراتوری تزاری و چه در دوران اتحاد جماهیر شوروی نه تنها بهره‌ای نبرده بود بلکه بسیار آسیب دیده بود. پایان نظام شوروی سوسیالیستی، چنان که محمدرضا جلیلی، استاد روابط بین‌الملل در انستیتوی مطالعات استراتژیکِ ژنو، گفته است، به ایران امکان داد تا رسالت طبیعی‌‌اش را در مقام چهارراهی در آسیای غربی بازیابد و سیاست خارجی‌ فعالی نسبت به جمهوری‌های مستقل آسیای میانه و قفقاز جنوبی در پیش گیرد.

در زمان فروپاشی شوروی، ایران تازه از جنگ ۸ ساله با عراق بیرون آمده بود و دو سال از فوت رهبر انقلابش، روح‌الله خمینی، می‌گذشت. هاشمی رفسنجانی که نخستین دورۀ ریاست جمهوری‌اش را می‌گذراند، می‌کوشید کشور را از انزوای بین‌المللی که پس از انقلاب به آن دچار شده بود، درآورد. امید می‌رفت جمهوری اسلامی بتواند با برقراری روابط دوستانه با جمهوری‌های تازه استقلال یافتۀ آسیای میانه و قفقاز جنوبی از انزوا بیرون آید. جز گرجستان همۀ آن کشورها به راه‌های زمینی و هوایی ایران برای برقراری ارتباط با کشورهای منطقه نیاز داشتند. از سوی دیگر، ایران می‌توانست از این موقعیت مناسبِ جغرافیایی در جهت تقویت روابط اقتصادی‌اش نه تنها با آن کشورها بلکه با ترکیه، پاکستان، هند و کشورهای عربی خلیج فارس استفاده کند.

اما کارشناسانی که تاریخ روابط سی‌سالۀ ایران با جمهوری‌های آسیانه میانه را دنبال کرده‌اند، معتقدند که ایران نتوانست از این فرصت استفادۀ بهینه کند. دشمنی جمهوری اسلامی با آمریکا روابط آن را با کشورهای آسیای میانه نیز مختل کرد. روابط سیاسی، اقتصادی و نظامی آمریکا با بیشتر کشورهای آسیای میانه بسیار محکم‌تر و گسترده‌تر از روابط آن کشورها با ایران است.

از سوی دیگر، رهبران آن کشورها از پشتیبانیِ ایران از جنبش‌های اسلامی در خاک خود همواره هراس داشته‌اند. برای مثال، تاجیکستان به دلیل همزبانی با ایران از همان آغاز روابط خوبی با جمهوری اسلامی برقرار کرد. اما هنگامی که در سال ۲۰۱۶ رهبران ایران محی‌الدین کبیری، رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان، را به کنفرانس بیداری اسلامی در تهران دعوت کردند، روابط دو کشور تا حدودی تیره شد و حجم مبادلات تجاری میان آن دو به میزان چشمگیری کاهش یافت.

به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی به این نتیجه رسیده‌ است که باید از صدور انقلاب به کشورهای مسلمانِ آسیای میانه خودداری کند و نسبت به آن‌ها سیاستی کاربُردی در پیش گیرد. در سی سال گذشته رهبران آن کشورها همواره مراقب تبلیغات سیاسی و ایدئولوژیکی ایران در میان مردم خود بوده‌اند. برای مثال، روابط ایران با ازبکستان در زمان ریاست جمهوری «اسلام کریموف» تیره بود، زیرا او معتقد بود که ایران می‌کوشد انقلاب اسلامی‌اش را به آن کشور صادر کند. پس از مرگ او و آغاز ریاست جمهوری «شوکت میرضیایف» در ۲۰۱۶ بود که روابط ایران با ازبکستان عادی شد و مبادلات تجاری میان دو کشور افزایش پیدا کرد.

قزاقستان با آمریکا روابط بسیار نزدیکی دارد. به همین سبب، از برقراری روابط گرم سیاسی با ایران خودداری می‌کند. با این حال، در سال‌های اخیر حجم مبادلات تجاری میان دو کشور افزایش یافته است.

روابط عادی ایران با قرقیزستان از سال ۱۹۹۲ آغاز شد و تاکنون برقرار مانده است. از ۲۰۱۶  به رغم تحریم‌های آمریکا برضد ایران، حجم مبادلات تجاری میان ایران و قرقیزستان افزایش چشمگیر یافته است.

ایران و ترکمنستان بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر مرز خاکی مشترک دارند. روابط دو کشور اساساً اقتصادی است. حجم مبادلات تجاری میان آن دو بیش از یک میلیارد دلار در سال است. ایران از مشتریان عمدۀ نفت و گاز ترکمنستان است.

به گفتۀ محمدرضا جلیلی، پس از فروپاشی شوروی در ۱۹۹۱هدف فوری ایران از برقراری روابط نزدیک با کشورهای تازه استقلال یافتۀ آسیای میانه بیرون آمدن از انزوای سیاسی در صحنۀ بین‌المللی بود. اما از بد حادثه، انزوای بین‌المللی آن کشور خود به مانعی در راه رسیدن به این هدف تبدیل شد. 

مانع دیگر بر سر راه گسترش روابط دوجانبه با آن کشورها درجۀ اعتبار و وجهۀ جمهوری اسلامی در آسیای میانه بود. سرآمدان کشورهای آسیای میانه که در دوران اتحاد جماهیر شوروی به شدت سکولار شده بودند، به جمهوری اسلامی همواره به چشم رژیمی بنیادگرا به رهبری آخوندهای شیعه نگریسته‌اند. جمهوری اسلامی در میان جنبش‌های اسلام‌گرای سُنی آن کشورها نیز اعتباری ندارد. زیرا بیشتر آن جنبش‌ها الهام یافته از جریان‌های وهابی ‌‌اند و نه تنها رغبتی به تشیع ندارند بلکه آن را انحراف از دین می‌دانند. 

اگرچه جمهوری اسلامی از سال ۱۹۹۱ همواره کوشیده است در سیاست‌های خود در آسیای میانه از ترویج بنیادگرایی شیعی خودداری کند، اما نتوانسته است ماهیت نظام را لاپوشانی کند.