درگذشت میشل بوکه، بازیگری که تا ٩۳ سالگی صحنۀ تئاتر را ترک نکرد

میشل بوکه، یکی از بزرگترین چهره‌های تئاتر فرانسه در پنجاه سال اخیر، بعد از سه سال بازنشستگی دنیا را ترک گفت. بوکه در آخرین سال فعالیت حرفه‌ای چند بار تکرار کرده بود که روی صحنه رفتن و کلام بزرگان را از آن خود کردن، زور زیاد می‌خواهد که وی دیگر در تن خود احساس نمی‌کند.

میشل بوکه در سال ۲٠٠۵: او نمایش "شاه می‌میرد" اثر اوژن یونسکو را بدون وقفه طی ده سال بازی کرد AFP - FRANK PERRY

حوالی ظهر روز چهارشنبه ۱۳ آوریل/۲۴ فروردین، خبرگزاری فرانسه خبر درگذشت مرگ میشل بوکه را منتشر کرد. او ٩۶ سال داشت و برای آخرین بار در ٩۳ سالگی بر صحنۀ تئاتر حضور یافته بود. قرار بود که او در سال ۲٠۲٠ نقش آلبرت اینشتین را در نمایشنامه‌ای موسوم به "مورد ادوارد اینشتین" بازی کند اما پس از یکی دو جلسۀ تمرین گفته بود: "خسته شدم. دیگر بازی نمی‌کنم"... بوکه در این سه سال اخیر چند بار به رسانه‌ها گفته بود: "مرگ نزدیک است، ولی من را نمی‌ترساند"...

امانوئل ماکرون رئیس‌جمهوری فرانسه در اعلامیه‌ای که به مناسبت درگذشت میشل بوکه منتشر کرد او را "استاد فراموش نشدنی و بدون جانشین" تئاتر فرانسه خواند. ماکرون گوشزد کرد که تئاتر و حرفۀ بازیگری در نظر میشل بوکه "یک امر متعالی و آرمانی" بود.

اول تئاتر، بعد سینما

میشل بوکه خود را بیشتر اهل تئاتر می‌دانست و می‌گفت که در سینما احساس راحتی نمی‌کند، زیرا به گفتۀ او هنرپیشۀ سینما اسیر نما و زاویۀ دوربین است و هیچگاه به درستی نمی‌داند که چه قسمتی از بدن یا چهره‌اش در تصویر دیده می‌شود، در حالی که روی صحنۀ تئاتر، هنرپیشه "صاحب خود و اندامش است".

اگرچه در خارج از فرانسه میشل بوکه به خاطر بازی در فیلم‌هایی چون آثار کلود شابرول یا فرانسوا تروفو شناخته شده، اما ارج و منزلت هنری وی مدیون جایگاه استثنایی‌اش در دنیای تئاتر است: از نمایش‌های یونان باستان و نویسندگانی چون آریستوفان گرفته تا مولیر و شکسپیر و بالاخره درام‌نویس‌های مدرن مثل هارولد پینتر، یونسکو، بکت، آلبر کامو یا توماس برنهارت، انگار میشل بوکه هیچ نویسنده‌ای را طی ۷۵ سال بازیگری فراموش نکرده است.

ارجحیت تئاتر بر سینما برای میشل بوکه قطعی و تردید ناپذیر بود. برای او الویت مطلق، متن بود و نه تصویر. می‌گفت: "وظیفۀ بازیگر فقط اینست که دست تماشاگر را بگیرد و روی قلب نویسندۀ اثر بگذارد". با اینحال، برخی نقش‌‌آفرینی‌های او در سینما حتماً ماندگار است: نقش "ژاور" در فیلم "بینوایان" ساختۀ روبر (روبرت) حسین و یا بازآفرینی شخصیت پیچیدۀ فرانسوا میتران در ساختۀ روبر گدیگیان از جمله کارهایی است که دانشجویان به عنوان درس بازیگری بارها و بارها تماشا می‌کنند.

بازیگر فقط واسطه است

میشل بوکه متولد ۱٩۲۵ بود و سالهای سیاه جنگ را به خوبی در خاطر داشت. او که بخشی از این سالها را در یک مدرسۀ شبانه‌روزی "هول‌انگیز و پراضطراب" گذرانده بود، حکایت می‌کرد که مادرش در ایام تعطیل او را مرتباً به تماشای اپرا می‌برد، و "هربار که پرده بالا می‌رفت، تمامی وحشت و هراس جنگ و مدرسه فراموشم می‌شد. دنیای غیرواقعی به آسانی جایگزین دنیای واقعی می‌شد: این، بزرگ‌ترین درس زندگی من بود"...

بوکه از شاگردی در قنادی، دندان‌سازی و چندین حرفۀ دیگر عبور کرده بود تا سرانجام در هجده سالگی راه تئاتر را بیابد. شانزده سال ایفای نقش‌های کوچک او را بالاخره در اوایل دهۀ ۱٩۶٠ به شهرت و رفاه مادی رساند. با اینحال هیچگاه در دام وسوسه‌های "ستاره شدن" یا "درخشیدن" نیفتاد. می‌گفت: "بازیگری باید اساساً با افتادگی و تواضع همراه باشد". میشل بوکه که تمام عمر را با عالی‌ترین متون ادبی سر کرده بود عمیقاً اعتقاد داشت که وظیفۀ اصلی بازیگر فقط ایجاد ارتباط میان این متون و تماشاگر است. به گفتۀ او هنرپیشه باید "حقیقت متن" را به تماشاگر منتقل کند، هرچند هیچگاه مطمئن نیست که بتواند این وظیفه را به درستی به جا آورد. او می‌گفت: "وقتی پای انسان‌های بزرگی مثل مولیر یا پینتر در میان است، ما چکاره‌ایم؟"

میشل بوکه حتی بعد از عبور از نود سالگی، روی صحنه چابک و سرزنده بود.  او برخی نقش‌ها را طی ده‌ها سال تکرار کرده بود بدون آن که دچار ملال شود. میشل بوکه نمایش "شاه می‌میرد"، اثر معروف اوژن یونسکو را تقریباً بدون وقفه از سال ۲٠٠۴ تا ۲٠۱۴ بازی کرد، اما هیچگاه خسته نشد. به گفتۀ نزدیکانش، نخستین بار که کلمۀ "خستگی" از دهان او شنیده شد، در ٩۳ سالگی و در همان روزی بود که یکباره تمرین و برای همیشه بازیگری را متوقف کرد.