پایان کار لنج‌های خلیج فارس: آهن و فایبرگلاس جای چوب را می‌گیرد

خبرگزاری فرانسه در گزارشی از جزیرۀ قشم، به سرنوشت کشتی‌های سنتی خلیج فارس پرداخته که به رغم حمایت سازمان یونسکو، در شرف نابودی‌اند. از سه سال پیش، دولت جمهوری اسلامی طرحی را برای جایگزینی لنج‌های چوبی با «شناورهای فلزی» یا کشتی‌های سبک ساخته شده از فیبر شیشه (فایبرگلاس) به اجرا گذاشته است.

جزیره قشم: لنج های ساخت این جزیره کم‌کم از دور خارج می‌شوند. AFP - ATTA KENARE

صدها سال است که کشتی‌های محکم چوبی در خلیج فارس در رفت و آمدند. اما کم‌کم مصالح ارزان، از جمله انواع فیبرهای مصنوعی، بازار لنج‌های سنتی را کساد کرده است. کشتی‌های جدید اگرچه به دلیل وزن کم‌تر سریع‌ترند اما در عوض مقاومت و دوام کمتری هم دارند.

طی قرن‌ها، کشتی‌های چوبی ایرانی حمل و نقل بازرگانی را در مسیر مسقط – دوبی - بندرعباس تأمین می‌کردند. در دوران رونق تجارت در خلیج فارس، همین کشتی‌های دست‌ساز و بسیار مقاوم با بار غلّه، خرما، ماهی دودی، ادویه و پارچه تا سواحل شرقی آفریقا یا هند می‌رفتند.

با اینحال واژۀ «لنج» که از انگلیسی "launch" آمده، نباید بیش از یک قرن سابقه داشته باشد. در سواحل جنوبی خلیج فارس، در کشورهای عرب، کشتی‌های مشابهی ساخته می‌شود که به «داو» یا «جهاز» مشهور است. «داو»ها و لنج‌ها که طی سالیانی دراز بادبانی بوده، به تدریج موتوری شده‌اند، اما ساختار و سازۀ آنها چندان تغییری نکرده است. اصطلاح «موتورلنج» احتمالاً از جنگ جهانی دوم در جنوب ایران باب شده است.

دولت ایران می‌خواهد لنج‌های چوبی ساخت جزیره قشم ‌را با کشتی‌های فلزی یا فایبرگلاس جایگزین کند. AFP - ATTA KENARE

صنعت لنج‌سازی: میراث ناملموس

به گفتۀ ناخدا حسن رستم ۶۲ ساله که بیش از چهل سال در آبهای تنگۀ هرمز، میان سواحل ایران و امارات سفر کرده، تعداد لنج‌ها سال به سال کمتر می‌شود. او وضعیت بندر گوران در ساحل جزیرۀ قشم را مثال می‌زند که زمانی یکی از مهم‌ترین مراکز لنج‌سازی خلیج فارس بود اما امروزه خلوت و ساکت شده است. خبرنگار خبرگزاری فرانسه بر شن‌های گوران تنها یک لنج در حال ساخت دیده که آنهم به دلیل بی‌پولی ظاهراً هیچگاه به پایان نخواهد رسید زیرا مالک آن تصمیم گرفته که کشتی نیمه‌تمام را اوراق کند و مصالح آن را به کار دیگری بزند.

با اینحال دوازده سال قبل (۲٠۱۱)، سازمان یونسکو «دانش ساخت و دریانوردی با لنج سنتی خلیج فارس» را به عنوان میراث ناملموس فرهنگی به ثبت رساند. یونسکو اعلام کرد که لنج‌های ایرانی که به طور سنتی و با دست در سواحل شمالی خلیج فارس ساخته می‌شوند، طی قرنها برای سفر، تجارت، ماهیگیری و صید مروارید به کار برده شده اما امروزه این میراث فرهنگی در خطر قرار گرفته است.

یونسکو توضیح می‌دهد که دانش و سنن وابسته به لنج‌سازی، علاوه بر مهارت‌های فنی، فرهنگ گسترده‌ای را نیز همراه دارد که نوعی از موسیقی و ریتم، اصطلاحات دریانوردی و کشتی‌سازی و هواشناسی و به طور خلاصه ادبیات شفاهی اهل دریا را در بر می‌گیرد.

طرح‌های جمهوری اسلامی

به نظر نمی‌رسد که اقدام یونسکو چندان تأثیری بر سرنوشت کشتیهای سنتی خلیج فارس گذاشته باشد. حدود سه سال قبل، دولت جمهوری اسلامی طرحی را برای جایگزینی لنج‌های چوبی ارائه کرد که مورد اعتراض لنج‌داران قرار گرفت. چند ماه بعد، مدیرکل امور دریایی سازمان بنادر و دریانوردی توضیح داد که هدف این طرح، نابودی لنج‌های سنتی نیست، بلکه باید کاربری آنها را تغییر داد و مثلاً از «کارگاه‌های لنج سازی به عنوان جاذبه‌های توریستی» استفاده کرد. به گفتۀ مسئولان ایرانی دیگر ممکن نیست که «نزدیک به ۵ هزار شناور چوبی را نگاه داشت، زیرا آنها فرسوده شده‌اند و از نظر اقتصادی و تجاری دیگر به صرفه نیستند» و بنابراین کار حمل و نقل بازرگانی را باید به «شناورهای فلزی» یا دیگر انواع جدید کشتی سپرد.

Voir cette publication sur Instagram

Une publication partagée par خریدوفروش،لنج وموتور رستم (@lanjstore)

علی پوزان، مدیرعامل شرکت تعاونی گوران که سرپرستی کارگاه‌ها را بر عهده دارد به خبرگزاری فرانسه گفته است: «امروزه یک لنج نو بسیار گران تمام می‌شود زیرا چوب لازم را باید از خارج وارد کنیم». دست‌ساز بودن کشتی نیز مسلماً بر قیمت می‌افزاید. با توجه به این که لنج مستقیماً روی شن ساحل و بدون نقشه ساخته می‌شود، زمان زیادی برای اتمام کار نیاز است. در عین حال این روش سنتی که تنها بر تجربۀ عملی صنعت‌کاران متکی است و نسل به نسل تداوم می‌یابد باعث می‌شود که هر لنج یک محصول یگانه و بی‌نظیر باشد.

علی پوزان به خوبی آگاه است که صنعت کشتی‌سازی در بندر گوران آینده‌ای ندارد. او امیدوار است که توسعۀ گردشگری در قشم به داد روستای گوران برسد. به گفتۀ او فعلاً چند لنج سنتی برای گردش‌های دریایی آماده شده‌ است.

خبرنگار خبرگزاری فرانسه لنج دیگری را بر شن‌های ساحل گوران دیده است که ظاهراً برای تبدیل شدن به کافه در نظر گرفته شده. اما به نوشتۀ این خبرگزاری، بندر گوران با آن ساحل و قایق‌های رنگارنگ آرمیده بر شن، می‌تواند به خودی خود موزه‌ای زیر آسمان آبی باشد.